11-mavzu. Inflyaciya

11-mavzu. Inflyaciya
11.1. Inflyaciya hám onıń kelip shıǵıw sebepleri
11.2. Inflyaciyanıń túrleri
11.3. Bazalıq inflyaciya hám onıń mazmun mánisi
11.4. Inflyaciyanıń sociallıq - ekonomikalıq aqıbetleri hám inflyaciyaǵa qarsı siyasat
11.1. Inflyaciya hám onıń kelip shıǵıw sebepleri
Inflyaciya - latınsha «inflatio» sózinen alınǵan bolıp, “ısıp ketiw”, “bórtiw”, “kóteriliw” degen mánislerdi ańlatıp, mámlekettegi tovar hám xızmetler bahası ulıwma dárejesiniń asıwı (ósiwi) túsiniledi. Bahalardıń ulıwma dárejesi kóteriliwi nátiyjesinde pul birligi (milliy valyuta) satıp alınǵan zat qábiletiniń tómenlewi júz beredi. Bul bolsa óz gezeginde, mámleket pul birliginiń qádirsizleniwine alıp keledi.
Puldıń qádirsizleniwi degende,
birdey muǵdardaǵı aqshaǵa waqtı kelip
kemirek bolǵan tovar hám xızmetlerdi
satıp alıw, yaǵnıy satıp alınıwı múmkin
bolǵan tovar hám xızmetler muǵdarınıń
waqtı kelip azayıwı túsiniledi.
Mısal ushın, jıldıń basında 100 mıń
Swmǵa satıp alıw múmkin bolǵan kúndelik tutınıwdaǵı tovar hám xızmetlerdiń muǵdarı jıldıń aqırına kelip azayadı. Bul bolsa 100 mıń swmǵa jıldıń aqırında jıldıń basındaǵıǵa salıstırǵanda tap sol tovar hám xızmetlerdi kemirek muǵdarda satıp alıw bolıp esaplanadı. Inflyaciyadıń tiykarǵı kórsetkishi bolıp tutınıw bahaları indeksiniń málim bir dáwirdegi ózgeriwi esaplanadı.
Tutınıw bahaları indeksi - úy-xojalıqları talabınan kelip shıǵıp, málim bir tovar hám xızmetler ulıwma bahalarınıń ortasha ózgeris dárejesin sáwlelendiredi. Bul ulıwma kórsetkish tutınıw sebetindegi hár bir tovar hám xızmet ushın bahalardıń ózgeriwin inabatqa alǵan halda esaplanadı. Inflyaciya sózi XIX ásir ortasınan baslap ekonomikalıq termin retinde qollanıla baslaǵan, oǵan deyin medicinada qáwipli óspe keselin ańlatıwda qollanılǵan. Inflyaciya sóziniń ekonomikalıq mánisi – aylanısta bar bolǵan tovarlar hám olardıń bahasına hám muǵdarına salıstırǵanda kóp pul shıǵarıw bolıp esaplanadı. Inflyaciya sózi pul baylanısı salasında AQShtıń Arqa hám Qubla shtatları ortasında grajdanlar urısı bolǵanda baylanısqa júdá kóp muǵdarda (450 mln grin bek) qaǵaz dollor shıǵarılǵan waqtınan baslap qollanıla baslaǵan. Olardı satıp alıw qábileti eki jıldan keyin 50 procentke túsip ketken.
Tariyxqa qarap urıs hám basqa báleler sebepli mámleket ǵárejetleriniń asıp ketiwi, inflyaciya menen tıǵız baylanıslı. Mısalı, Angliyada kúshli inflyaciya XIX ásirdiń basında Napolion menen urıs dáwirinde, Fransiyada fransuz revolyuciyası dáwirinde, Rossiyada XIX ásirdiń ortalarında belgili bolǵan. Germaniyada júdá joqarı pát penen inflyaciya 923 jıllarda bolıp, baylanıstaǵı pul massası 496 kvintillion markaǵa jetken hám pul birligi trillion markaǵa qádirsizlengen. Aldınǵı inflyaciyalardıń ózgesheligi sonda, olar málim dáwirde belgili boladı.
Házirgi dáwir inflyaciyası ádetde turaqlı (xronikalıq) xarakterge iye bolıp, xojalıq iskerliginiń barlıq tarawların qamtıp alıw menen, pul faktorlarınan tısqarı basqa ekonomikalıq faktorlarǵa tásir etiwi menen parqlanadı. Inflyaciyanıń tiykarǵı sebepleri:
a) fond hám tutınıw ortasındaǵı;
b) talap hám usınıs ortasındaǵı;
v) aylanıstaǵı pul shólkemi hám xojalıqlardıń naq aqshaǵa bolǵan talabı ortasındaǵı teńsalmaqsızlıqlar bolıp tabıladı.
Bulardan tısqarı pul talabınıń tovar usınısınan asıwı nátiyjesinde pul aylanısı nızamnıń aynıwı, islep shıǵarıw ǵárejetleriniń ósiwi nátiyjesinde tovarlar bahasınıń asıwı hám usınıń sebebinen pul massasınıń artıp barıwı, islep shıǵarıwdıń qısqarıwı, geyde byudjet dificitin qaplaw ushın qosımsha pul shıǵarıw hám basqalar da sebep boladı.
Inflyaciyani júzege keltiretuǵın faktorlardı ishki hám sırtqı sebeplerge bóliw múmkin.
Ishki faktorlar mámleketti monetar - pul siyasatı hám de xojalıq iskerligi menen baylanıslı (teńsalmaqsızlıq, bahalardaǵı mámlekettiń jalǵız hákimligi, durıs emes kredit siyasatı, pul aylanısı nızamınıń aynıwı hám basqalar).
Sırtqı faktorlarǵa jáhán ekonomikasında bolǵan krizisler (shiyki zat, janar may, valyuta boyınsha), mámlekettiń valyuta siyasatı, mámlekettiń basqa mámleketler menen bolatuǵın nızamǵa qarsı operaciyaları hám basqalar kiredi.
Joqarıdaǵılardan kelip shıǵıp inflyaciya dep sociallıq islep shıǵarıw rawajlanıwda júzege keliwshi disproporciyalar sebepli tovarlar hám xızmetler bahasınıń ulıwma hám toxtawsız ósiwi hám nátiyjede pul aylanısı nızamınıń aynıwı áqibetinde pul birliginiń qádirsizleniwine aytıladı.
Inflyaciya tómendegi formada belgili boladı:
1. Tovar hám xızmetler bahasınıń úzliksiz hám tártipsiz ósip barıwı nátiyjesinde puldıń qádirsizleniwi jáne onı satıp alıw qábiletiniń túsip ketiwi.
2. Sırt el valyutasına salıstırǵanda milliy valyuta kurstıń túsip ketiwi.
3. Milliy pul birliginde altın bahasınıń asıp barıwı hám basqalar.