11-mavzu. Inflyaciya

10.2. Inflyaciyanıń túrleri
Xalıq aralıq ámeliyatta inflyaciyanıń tómendegi túrleri bar.
Súyreliwshi inflyaciya. Uzaq waqıt dawamında turaqlı hám tómen dárejede bolǵan inflyaciya (zamanagóy ekonomika ushın jılına 1-4% normal esaplanadı). Bahalardıń ortasha jıllıq ósiwi 5-10 procentten aspaydı. Inflyaciyanıń bul túri kóbirek rawajlanǵan mámleketlerge tán bolıp, qaniygelik ekonomikalıq rawajlanıw dárejesine shekem bahalar asıwı 3-4 % átirapında da bolıwı mumikin. Bul inflyaciya kerisinshe islep shıǵarıwdı jáne de rawajlandırıwdı shólkemlestiriwshi faktor retinde belgili boladı.
Júzip júretuǵın inflyaciya. Bunda baha tez ósip baslaydı. Ekonomikalıq ósiw páti páseyedi, jumıssızlıq kóbeyip baradı. Inflyaciya jılına 8-12 % átirapında boladı.
Kúshli. Bunda bahalardı ortasha jıllıq ósiwi 10-100% (geyde 200% ke shekem) bolıwı múmkin. Inflyaciyanıń bul túri rawajlanıp atırǵan mámleketlerge tán.
Giperinflyaciya. Mámlekette ortasha bahanıń hádden tıs asqandaǵı jaǵdayı bolıp, ayına 50%, jılına bolsa 50 eseden de kóbirek asıwı múmkin. Bul inflyaciya mámleketler ekonomikalıq rawajlanıwınıń krizislı dáwirine sáykes keledi hám ol ekonomikanıń strukturalıq bólimleriniń ózgeriwi menen baylanıslı.
Ádebiyatlarda sol sıyaqlı stagflyaciya (inflyaciyanıń ekonomikalıq krizis penen birgelikte júz beriwi), lokal (bir mámleket yamasa jáhán kóleminde), ishki (bir mámleket ishinde), ashıq (qashanda bahalar ósiwi sezilgen halda), jabıq (sekretnıy - tovar hám xızmetler sapasın baha ózgermegen halda jamanlasıwshı, tovar deficiti júz bergende) inflyaciya túsinikleri bar.
Inflyaciyadan ayrıqshalaw deflyaciya baha tómenlewin, pul qádiriniń arıwın ańlatadı. Sol sebepli inflyaciyadan utılıw deflyaciya járdeminde qaplanıwı júz beredı. Inflyaciyanıń kelip shıǵıw sebeplerine qaray onıń eki qatlamın kórsetiw múmkin: talap inflyaciyası hám islep shıǵarıw menen baylanıslı inflyaciya (usınıs inflyaciyası).
Talap inflyaciyasi. Inflyaciyanıń bul dástúrli túri talap asıp ketkende júzege keledi. Islep shıǵarıw tarawı xalıqtıń talabın tolıq qandıra almaydı, usınısqa salıstırǵanda talap asıp ketedi. Nátiyjede tovarlar bahası ósedi. Kem muǵdardaǵı tovarlarǵa kóp pul massası tuwrı keledi. Talap inflyaciyanıń júzege keliw sebepleri tómendegilerden ibarat:
a) áskeriy ǵárejetlerdiń ósiwi. Áskeriy texnika satıp alıw hám basqa áskeriy ǵárejetlerdi qaplaw menen baylanıslı bolǵan processler baylanıs ushın ketetuǵın artıqsha pul shıǵarıwdıń faktorı esaplanadı.
b) mámleket qarızlarınıń ósiwi hám byudjet deficitiniń bar ekenligi. Byudjet deficiti, ádetde, zayomlar shıǵarıw yamasa banknotalardı emissiya qılıw jolı menen qaplanadı. Bul, óz gezeginde, qosımsha baylanıs quralları bolıwına, qosımsha talap júzege keliwine alıp keledi.
g) sırt el valyutasınıń mámleketke kirip keliwi jáne onıń milliy valyutaǵa sırt el valyutasınıń qadri artadı;
d) xalıq xojalıǵınıń jetekshi tarmaqların kereginen artıqsha investiciyalawda aylanbaǵa qosımsha pul ekvivalentlerin shıǵarıwǵa alıp keledi.
Solay etip, talap inflyaciyası ulıwma talaptıń ósiwi nátiyjesinde bahalar ósiwi menen kórinetuǵın boladı.