11-mavzu. Metal va qotishmalarga kimyoviy termik ishlov berish. Reja

Po‘lat yuzasini azot va uglerodga to‘yintirish 
Po‘lat yuzasini bir vaqtning o‘zida suyuq muhitda azot va uglerodga 
to‘yintirish sianlash deyiladi. Tarkibida uglerod miqdori 0,2–0,4% bo‘lgan 
konstruksion po‘latlar 820–860°C haroratda sianlanadi. Sianlash natijasida buyum 
yuzasining qattiqligi va eyilishga chidamliligi ortadi. Sianlash suyultirilgan tuzli 
vannalarda olib boriladi: 
2NaCN + O
2
= 2NaCNO 
2NaCNO + O, = 2NaCNO
3
+ CO + 2Nat 
2CO = CO + Cat 
Ajralib chiqqan uglerod va azot buyum yuzasiga singadi (diffuziyalanadi). 
Bunda diffuzion qatlamning qalinligi 0,15–0,35 mm ni tashkil etadi. 930–950°C 
haroratda sianlash orqali diffuzion qatlam qalinligini 2 mm gacha etkazish 
mumkin. Buyumlar sianlash haroratida to‘g‘ridan-to‘g‘ri toblanib, past haroratda 
bo‘shatiladi. Bunda qatlamning qalinligi kichik, qattiqligi 58–62 HRC ga teng 
bo‘ladi. Sianlangan qatlam qalinligining vaqtga bog‘liqlik chizmasi 8.4–rasmda 
berilgan. 

---

11.4–rasm. Sianlangan qatlam qalinligining vaqtga bog‘liqligi 
Detal yuzalarini u yoki bu element bilan to‘yintirish uchun uni shu muhitda 
ma’lum temperaturagacha qizdirish kerak. Qizdirishda muhit o‘zidan aktiv 
holatdagi to‘yintiruvchi elementlar ajratib chiqarishi kerak. To‘yintiruvchi element 
chikaruvchi muhit 3 xil bo‘ladi: gaz holatda, suyuq va qattiq.
Kimyoviy 
– termik ishlashning asosiy elementlar jarayonlari 
quyidagilardan iborat. 
Dissotsiatsiya – muhit molekulalari parchalanib, to‘yintiruvchi aktiv atomlar 
hosil bo‘lishi: 2SO → SO
2
+ S; 2NH
3 
→ 3H
2
+ 2H. Molekulalarning necha 
protsenti parchalanishi uning dissotsiyalanish darajasi deyiladi. 
Absorbsiya: - metall yuzasining to‘yintiruvchi element erkin atomlarini 
yutishi (eritishi). Harorat ko‘tarilishi bilan metallning absorbsiya qobiliyati oshadi. 
To‘yintiruvchi element atomlari metall bilan qattiq eritma hosil qiladi. 
Diffuziya: - to‘yintiruvchi elementning detal sirtidan ichkariga tomon kirishi. 
Natijada metall yuzasining kimyoviy tarkibi o‘zgaradi: - diffuziya qatlami hosil 
bo‘ladi. To‘yintiruvchi element konsentratsiyasi qatlam bo‘yicha xar xil bo‘ladi 
(gradient). Agar qattiq eritma suqilib kirish hisobiga bo‘lsa, diffuziya oson o‘tadi 
(S, N), o‘rin almashish hisobiga nisbatan. SHuning uchun diffuziyali 
metallashtirish yuqori haroratda o‘tkaziladi.
Termik ishlashni 3 tur bor: