11-mavzu Mulohaza. Xulosa chiqarish Reja Mulohaza va uning turlari

Modallik  tushunchasi.  Hukmlarda  ifodalangan  fikrlar  buyumning  belgisi  unga 

taalluqliligi  to‘g‘risidagi  haqiqatni  bayon  etish  darajasiga  ko‘ra  farqlanadi,  ya’ni  hukm  buyum 

bilan  uning  predikati  orasidagi  bog‘lanish  aniqligining  tabiati  bilan,  ya’ni  uning  zaruriy  yoki 

ehtimoliyligi bilan farqlanadi. Bu esa hukm modalligidir. Modallik (lotincha «modus» - mezon, 

og‘ish  ma’nosida)  dagi  zaruriy  bog‘lanish  buyum  va  uning  belgilari  to‘g‘risida  aniq  bilimlarni 

beradi. Ehtimoliy bog‘lanish esa muammoli bilimlarni keltirib chiqaradi. 

Boshqacha aytganda, hukm buyumi bilan uning  predikati orasidagi zaruriy va ehtimoliy 

bog‘lanish  hukmda  ifodalangan  fikrlar  to‘g‘risida  qo‘shimcha  axborotni,  bilimlarni  beradi. 

Shunga  ko‘ra,  hukm  buyumi  va  uning  belgilari  o‘rtasidagi  bog‘lanish  zaruriy  yoki  tasodiflik, 

aniqlik yoki muammoviylik, qiymatdorlik, maromiylikka oid va boshqa xususiyatlarga egadir. 

Bu  muammolar  mantiqda  qadimdan  o‘rganiladi.  Har  bir  hukmda  ifodalangan  fikrlar  u 

yoki bu tarzda haqiqiylikka nechog‘lik muvofiq kelish-kelmaslik darajasi ikki xil, ya’ni kuchli va 

kuchsiz bo‘lishi mumkin. Kuchli darajaga ijobiy va salbiy tavsiflar, kuchsiz darajaga o‘rta tavsif 

tegishli  bo‘ladi.  Masalan,  kishini  u  yoki  bu  vazifani  ado  etishga  burchli  etadigan  deontik 

---

(buyurish)  mantiqdagi  «majbur  qilinadi»,  «taqiqlanadi»,  «man  etiladi»  fe’llari  bilan  keladigan 

hukmlar  kuchliga,  «yo‘l  qo‘yiladi»,  «ruxsat  beriladi»  kabi  fe’llar  bilan  keladigan  hukmlar 

kuchsizga tasnif etiladi. 

Qiymatdorlik  mantig‘ida  buyumlar  haqidagi  tasdiq  va  inkor  bog‘lanishlardagi  "yaxshi» 

va «yomon» belgilari kuchli, «loqayd», «o‘rtahol», baholari esa kuchsiz tavsiflardir. 

Mantiqda hukmlar modallikka ko‘ra uch guruhga bo‘linadi. Bular: imkoniy (problematik 

- muammoli), hukmlar voqelik, (assertorik) hukmlari va zaruriy (apodiktik) hukmlar. 

Imkoniy  hukmlarda  ifodalangan  buyum  belgilarining  unga  mansub  yohud  mansub 

emasligi  to‘g‘risidagi  ehtimoliyliklar.  Mazkur  hukmda  hali  sodir  bo‘lmagan  voqea  to‘g‘risida 

taxminiy fikr bayon etiladi. 

Voqelik  hukmlarida  buyumda  u  yoki  bu  belgi  xususiyatining  taalluqliligi  yoki  taalluqli 

emasligi ifodalanadi. 

Masalan,  «O‘zbekiston  IIV  Akademiyasi  -  jumhuriyat  markazida  joylashgan» 

deyilganda,  mazkur  hukm  buyumi  «O‘zbekiston  IIV-Akademiyasi»ga  muayyan  belgi 

(jumhuriyat markazida joylashganlik)ning taaluqliligi qayd etiladi. 

Zaruriy hukmlarda hukm buyumiga mansub belgi barcha sharoitlarda ham uning o‘ziga 

mansub  bo‘lib  qolishi  ta’kidlanadi.  Masalan,  «Demokratik  davlat  huquqiy  qonunlarsiz  yashay 

olmaydi».  Bu  o‘rinda  ham  hukm  sub’ekti  (demokratik  davlat)ga  ma’lum  belgi  (huquqiy 

qonunlarsiz yashay olmaslik) barcha shart -sharoitlarda ham taaluqli bo‘lib qolishi ifodalanadi.