11-mavzu. Sotish siyosati

3-rasm. Ulgurji savdogarlarning turlari 
Ulgurji savdo bazasi mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi, maxsus ombor xo‘jaligiga va 
malakali xodimlarga ega bo‘lgan firma mavqeida ishlaydi. U tovar assortimentlarini qabul 
qilish, saqlash va iste’molchilarga etkazib berish jarayonini tashkil etadi. Ulgurji savdoni 
tashkil etishda tovarlar bazalari orqali yoki ularning topshirig‘i bilan ishlab chiqarishdan 
to‘g‘ridan - to‘g‘ri iste’molchi firmaga (tranzit usuli) etkazib berilishi mumkin. Ammo 
ulgurji savdo bazalarining tovar harakatini va sotilishini tashkil qilishdagi ahamiyati 
beqiyosdir. Ularning faoliyat ko‘rsatishlari uchun ob’ektiv zaruriyatlari mavjud. Sanoat 
ishlab chiqarishning rivojlanish qonuniyati maxsuslashtirilishi tufayli tovarlar ko‘p 
korxonalarda tor assortimentli bo‘ladi. CHakana savdo uchun esa aholiga mo‘l-ko‘l, 
universal assortimentli tovarlar taklif etish zamonaviy marketing talabidir. Ulgurji savdo 
bazalari ana shu tor ishlab chiqarish assortimentidan keng universal savdo assortimentini 
shakllantiradi. Tovar birjalarini ulgurji savdo faoliyatining bazalaridan farqi, ular 
tovarlarni sotib olish va qayta sotish bilan shug‘ullanmaydi, ombor xo‘jaliklari ham yo‘q, 
ular faqat vositachilik qiladilar. Agent va brokerlar vositachilik ishini bajaradilar, ammo 
moddiy javobgarlikni bo‘yinlariga olmaydilar. Agentlar ishlab chiqarish firmalarida va 
ulgurji savdo bazalarida ishlashadi. Brokerlar tovar birjalarida asosiy o‘rinni egallaydilar. 
Brokerlar joyi birjada tanlov asosida sotiladi, ular bir tomondan birjadan, ikkinchi 
tomondan, o‘z faoliyatlari uchun xaq oladilar. 
Diler – mustaqil kichik vositachi tadbirkor bo‘lib, oldi-sotdi ishlarini bajaradi va 
moddiy javobgarlikka ega. 
Vositachi hamkorlarni tanlash hamma tovar ishlab chiqaruvchilar uchun muhim davr 
hisoblanadi. Eng avvalo shunga ahamiyat berish kerakki, tanlab olinayotgan vositachi bir 
vaqtning o‘zida sizning firmangizning bozoridagi raqobatchisi bo‘lmasligi kerak. Umumiy 
holatda vositachi firmalar ichidan sizning tovaringizni sotish bo‘yicha maxsuslashganini 
tanlash zarur. YAna vositachi firmaning bozordagi obro‘ - e’tibori, mavqei, moliyaviy 
ahvoli qanday va qaysi bank bilan ishlaydi kabi savollarga javob olishi kerak. Uning asosiy 
belgilaridan savdo shahobchalarining moddiy - texnikasi, joylashishi, sotuvchi 
xodimlarning malakasi va boshqalar. Oldin sinash uchun biror yilga shartnoma tuziladi va 
vositachi savdo firma vakili, rahbari - menejeri vositachini shaxsan o‘rganadi va uning 
Улгуржи савдогар
савдо-харид 
ташкилотлари
хизмат 
кўрсатишнинг 
тўлиқ цикли билан
хизмат 
кўрсатишнинг 
чекланган цикли 
билан
савдо воситачилари
агентлар
брокерлар
корхоналарнинг 
савдо-харид 
бўлинмалари

---

shahobchalariga boradi. Vositachilar iloji boricha ko‘proq tanlanadi va ularning marketing 
- bozor dasturlariga ahamiyat beriladi. 
Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilardan huquqiy hamda xo‘jalik 
jihatlaridan mustaqil bo‘lgan firmalar vositachilar jumlasiga kiradi (sanoat korxonalarining 
sho‘‘ba savdo firmalari va filiallari vositachilarga kirmaydi). Vositachilarni harakatga 
keltiradigan narsa foydadir. Ularning foydasi xarid narxlari bilan sotish narxlari o‘rtasidagi 
farqdan yoki bozorda tovar harakatini amalga oshirishdagi xizmatlari evaziga oladigan 
mukofotdan tashkil topadi. 
Hozirgi sharoitda vositachilar bajaradigan vazifalar va ko‘rsatadigan xizmat turlari 
g‘oyat ko‘p. Ular quyidagilardan iborat: 
• sotishni tashkil etish ishlarini bajarish - kontragentlarni izlash, sotuvchi nomidan 
xaridni rasmiylashtirish, tovar haqi uchun pul to‘lanishini xaridor nomidan kafolatlash, 
reklama kompaniyalarini o‘tkazish va bozorni tadqiq qilish; 
• transport - tashish ishlari, yukni sug‘urtalashni amalga oshirish, savdo harakatlarini 
moliyalash; 
• texnikaviy xizmat, sotishdan keyingi texnikaviy xizmat ko‘rsatish; 
• bozor to‘g‘risidagi axborot to‘plash va uni taqdim etish. 
Aksariyat jami savdo - vositachilik ishlarining oz sonli eng yirik savdo 
monopoliyalari qo‘lida to‘planishi vositachilik bo‘g‘inida sifat o‘zgarishlariga olib keladi. 
Ularning o‘z moliya kompaniyalari bor, banklar bilan aloqaga ega, o‘z sug‘urta 
kompaniyalari, o‘z floti, ehtiyot qism omborxonalari, boshqa tarmoqlarda mahsulotni 
qayta ishlash sanoat korxonalari, dilerlik firmalari tarmog‘i va chet ellarda filiallari 
mavjud. 
Xalqaro tovar muomalasida umumiy hajmning yarmidan to uchdan ikki qismiga 
savdo vositachilari to‘g‘ri keladi. AQSH, Angliya, Gollandiya, YAponiya, Skandinaviya 
mamlakatlarining tashqi savdosida savdo vositachilari xizmatidan keng foydalaniladi. 
Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida savdo vositachilaridan foydalanish sanoat firmalari 
uchunmuayyan afzalliklar yaratadi. 
Savdo vositachilaridan foydalanishning muhim ustunligi shundaki, sanoat firmasi 
mahsulot eksporti bilan shug‘ullanganda importyor mamlakat hududida savdo 
shahobchalarini tashkil etish xarajatlarini tejaydi, chunki vositachi firmalar odatda o‘z 
moddiy - texnika bazalariga omborxonalar, namoyish zallari, ta’mirlash ustaxonalari va 
boshqalarga ega bo‘ladi. 
YAna bir afzallik shundan iboratki, vositachilar ishlab chiqaruvchilarni tovar 
harakati, tovarni sotish bilan bog‘liq juda ko‘p tashvishlar (mahsulotni etkazib berish, 
saralash, joylash, turli xillarga ajratish, eksport qilinganda mahallik esa bozorga 
moslashish va boshqalar) dan ozod qiladi. 
Uchinchi bir afzallik - qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlash asosida 
bitishuvlarni moliyalash vositachi kapitalidan foydalanish. Bu holda vositachilarning 
banklar, transport hamda sug‘urta kompaniyalari bilan barqaror ishbilarmonlik aloqalari 
katta ahamiyatga ega. 
Nihoyat, savdo vositachilari ayrim bozorlarga to‘la xokimlik qilib olgan hollarda ham 
uchraydi. (Masalan, Angliya brokerlari tomonidan) va bu bozorlarga iste’molchilar bilan 
bevosita aloqa qilish foydalanish zaruriyatiga aylanadi. 
Ishlab chiqaruvchi bilan vositachi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar mazmuni va 
vositachi bajaradigan vazifalarga qarab savdo - tijorat amallarining bir qancha turlarini 
ta’kidlab ko‘rsatish mumkin: olib - sotish ishlari, komission savdo ishlari, agentlik va 
brokerlik ishlari. 

---

Savdo vositachisi olib - sotish ishlarini o‘z nomidan va o‘z hisobidan olib boradi. 
Olib - sotish harakatlarining ikki turi bor: birinchi holda vositachi ishlab chiqaruvchiga 
nisbatan tovarlarni oldi. Vositachi bu holda tovar egasi bo‘lib qoladi va uni har qanday 
bozorda xohlagan narxda o‘zi bilganicha sotishi mumkin. Tomonlar oldi - sotdi bo‘lgach, 
vositachi bilan ishlab chiqaruvchi o‘rtasidagi munosabatlar to‘xtatiladi. 
Uning ikkinchi turida ishlab chiqaruvchi vositachiga tovarni muayyan hududlarida 
va kelishilgan muddat davomida sotish huquqini beradi. 
Olib - sotish harakatlari mazmuniga qarab, bu ish bilan savdo uylari, eksport, import, 
ulgurji, chakana firmalar, distribyuterlar, stokistlar shug‘ullanadilar. Savdo uylari bunday 
ishlarni asosan o‘z hisobiga amalga oshiradi. 
Savdo - vositachilik ishlarining navbatdagi turi - komission faoliyat komissioner deb 
ataladigan, bir tomonning komitent deb ataladigan ikkinchi tomon topshirig‘i bilan 
ikkinchi tomon hisobidan, ammo o‘z nomidan bitishuvlarni amalga oshirishdan iborat. 
Komitent bilan komissioner o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar komissiya shartnomasi bilan 
tartibga solinadi. 
Komission ishlarining yana bir ko‘rinishi - konsignatsiya xarakteridir. Konsignator - 
eksporterdan o‘z omboriga tovar konsignatsiya shartnomasi belgilangan muayyan 
shartlarda sotadi. SHartnomada jo‘natilgan tovar nomi, narxi, sotish muddati va boshqalar 
ko‘rsatilgan bo‘ladi. Konsignator tashqi savdo ishlaridagi komissionerlarning 
ko‘rinishlaridan biri, lekin u tovarlar savdosini konsignat belgilagan narxlarda, uning 
hisobiga, ammo o‘z nomidan olib boradi. 
Sanoat agenti muayyan joylarda o‘zaro raqobatda bo‘lmagan bir qancha sanoatchilar 
tovarlarni sotish bilan shug‘ullanadilar. Aksariyat hollarda savdo agentlari 
kommivoyajerlar deb yuritiladi. 
Kommivoyajer - savdo firmasining tayyor agenti namunalari, 
Brokerlik savdo - vositachilik ishlari vositachi - broker orqali sotuvchi va xaridor 
(sug‘urtachi bilan sug‘urta qildiruvchi, kema egasi bilan kemani ijaraga oluvchi) o‘rtasida 
aloqa o‘rnatishdan iborat. Brokerning qaysi yo‘nalishida faoliyat olib borishidan va u 
kimning nomidan ish qo‘rishdan qat’iy nazar, u hamisha faqat tor yuridik ma’nodagi 
vositachi tarzida ish olib boradi. Broker hech qachon shartnomadagi tomonlardan biribo‘la 
olmaydi, faqat tomonlarni o‘zaro uchrashtirish, shartnoma tuzishga yordamlashish 
vazifasini bajaradi.