12- mazvu: Buddaviylik va xristian dini tarixi va falsafasi. Reja: Buddaviylikning vujudga kelishi, ta'limoti. Xristianlikning vujudga kelishi

Xristianlikning vujudga kelishi, ta'limoti va oqimlari. Xristianlik dini buddaviylik va islom dinlari qatorida jahon dini hisoblanadi. Bu din
o‘ziga e'tiqod qiluvchilarning soni jihatidan jahon dinlari orasida eng yirigi hisoblanadi.
Unga e'tiqod qiluvchilarning soni taxminan 2 mlrd. bo‘lib, bu son dunyo aholisining
dеyarli uchdan biriga to‘g‘ri kеladi. Xristianlik asosan Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amеrika, Avstraliya qit'alarida hamda qisman Afrika qit'asining janubiy qismida va Osiyo qit'asining sharqiy qismida tarqalgan.
Xristianlik eramizning boshida Rim impеriyasining sharqiy qismida Falastin
yеrlarida vujudga kеldi. Xristianlik vujudga kelishini Bibliyaning xabar berishicha, Iisus
Xristos faoliyati bilan bog‘lab tushuntiriladi. Unga ko‘ra Iso Masih (Iisus Xristos) xristianlik ta'limotining asoschisi bo‘lib, u Rim impеriyasi tashkil topganining 747 yili Falastinning Nazarеt qishlog‘ida bokira qiz Maryamdan Xudoning amri bilan dunyoga kеldi. yangi eraning boshlanishi ham Iso Masihning dunyoga kеlishi bilan bog‘liq.
Eramizning boshlarida yahudiylar hokimiyatning uch tabaqasi bilan bog‘liq og‘ir
tushkunlikni boshdan kеchirar edilar. Bir tomondan Rim impеratori va uning joylardagi
noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod Antipa, uchinchi tomondan esa
ruhoniylar halqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan ko‘mib tashlagan edilar. Xuddi
shu davrda yahudiylar o‘rtasida kutilayotgan haloskorning kеlishi yaqinlashib
qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar paydo bo‘ldi. Ular halqni kutilayotgan haloskor
kеlishiga tayyorlash uchun chiqqan edilar. Shunda Iso Masih yahudiylikni isloh qilish
va uni turli xurofotlardan tozalash g‘oyasi bilan chiqib, xristian diniga asos soldi.
yahudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg‘in qildilar. Isoning 33 yoshida
fitnachilikda ayblab qatl etishga hukm qildilar.
Isoning tarixiyligi hususida diniy va diniy bo‘lmagan manbalar orasida ixtilof
mavjud: xristianlik manbalari Isoning o‘zi xudo bo‘la turib, insoniyatning gunohlarini
o‘ziga olish uchun odam qiyofasida tug‘ilganini, uning tarixiy shaxs ekanini ta'kidlab,
uning hayot tarzini, insonlar bilan muloqoti haqidagi kеng ma'lumotlarni bеrsada, diniy
bo‘lmagan manbalarda Isoning nomi uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy emas,
balki afsonaviy shaxsdir dеguvchilar ham bor.
Iso nomiga qo‘shiluvchi Masih so‘zi qadimiy yahudiy tili - ivritdagi «moshiax»
so‘zidan olingan bo‘lib, «silangan» yoki «siylangan» ma'nolarini bеradi. Grеkchada bu
so‘z «xristos» («christos») shakliga ega. Bu dinning «xristianlik» yoki «masihiylik» dеb
atalishi ham shu so‘zlar bilan bog‘liq. Bundan tashhari xristianlik Iso Masihning
tug‘ilgan qishlog‘i - «Nazarеt» bilan bog‘lab, nazroniya dеb ham atalgan. Kеyinchalik
bu nom nasroniya, nasroniylik shaklini olgan. Iso Masih o‘z ta'limotini o‘zining 12 o‘quvisi Apostollar - havoriylarga o‘rgatdi. Ular esa Isoning vafotidan kеyin ustozlarining talimotlarini har birlari alohida-alohida tarzda kitob shakliga kеltirdilar. Bu kitoblar Bibliyaning «yangi ahd» qismini tashkil etadi.
Xristianlikning vujudga kelishida sharq dinlarining ham ta'siri bo‘lgan. Jumladan,
misrliklarning Osiris va Isida, Eronliklarning Mitra, yahudiylikning Muso haqidagi
rivoyatlari, oxirat to‘g‘risida hikoya qiluvchi har xil rivoyatlar ham xristianlik
ta'limotiga kiritilgan.
Xristianlikdagi odam-xudo to‘g‘risidagi tushunchani ishlab chiqishda yagona
imperiyaga birlashgan Rim imperatorlarining yakka Xudolik to‘g‘risidagi ichki siyosati
ham katta ta'sir ko‘rsatgan.
Lekin shakllanayotgan xristian mafkurasi asosida birinchi galda iudaizm
monoteizmining "qadimgi axdnoma" kitobiga kirgan barcha "muqaddas g‘oyalar", ya'ni
Yerni Xudo yaratganligi, o‘simlik va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, insonning
yaratilishi, uning tili, axloqi, huquki, oxirat rohatlari haqidagi g‘oyalar katta rol'
o‘ynagan.
1947 yili O‘lik dengiz qirg‘og‘idagi qumron yaqinida qadimgi qo‘l yozmalar
topilgan edi. Bular hukmron jamoaning diniy ta'limotlari - iudaizm va xristianlik
o‘rtasidagi oraliq butunni tashkil kilganligani ko‘rsatmokda.
Shunday qilib, xristianlik Rim imperiyasida yashagan ko‘pchilik elatlarning
dinlari, rivoyatlari, urf-odatlari asosida tashkil topgan. Bu din dastlab qullar, ezilgan
kambag‘allarning talablarini, "xaloskorlik" g‘oyalarini o‘ziga singdirgan holda din
sifatida vujudga kelgan. Keyinchalik uning ijtimoiy, diniy strukturasi o‘zgarishi bilan
hukmron tabaqalar qo‘lida mazlum xalqlarni ekspluatatsiya qilishning g‘oyaviy quroliga
aylangan.
O‘sha davrda jamiyatda yuzaga kelgan hukmron doiralar bilan mazlum xalqlar
o‘rtasidagi ziddiyatni yumshatishga xizmat qilishi mumkin bo‘lgan xristianlikdagi diniy
g‘oyalarni xisobga olgan imperator Konstantin 324 yili bu dinni davlat dini deb e'lon
qilgan. 325 yilda uning ko‘rsatmasi bilan Nikey soborida xristianlarning birinchi yig‘ini
bo‘lib o‘tgan. Unda yepiskoplar va ilohiyotchilar xristianlikning asosiy aqidalarini
tasdiqlab, cherkov tashkilotini takomillashgan holga keltirganlar.
Shundan buyon, davrlar o‘tishi bilan xristianlik butun Yevropa, Shimoliy va
Janubiy Аmerika, Аfrika, Аvstraliya qit'alariga yoyilgan. Keyinchalik Markaziy Osiyo
respublikalari xududlariga ham qisman yetib kelgan jahon dinidir.
Xristianlik boshqa jahon dinlari kabi mutlaq, abadiy, o‘zgarmas karomatni,
bilimni, benihoya qudratning egasi bo‘lgan yakka xudo haqidagi g‘oyani asoslaydi. U
uch ko‘rinishdagi yakka xudoni o‘zida mujassamlashtirganlik aqidasini yaratgan. Uch
xil ko‘rinishdagi xudo haqidagi ta'limotga binoan, xudoning ichki haeti sababi o‘zo‘zidan mavjud bo‘lgan uchlikdagi uch asos yoki "muqaddas uchlik" bo‘lgan - otaxudo, o‘g‘il-xudo va muqaddas ruhning o‘zaro munosabatidir. O‘g‘il Iso bayon qilingan
tarjimai holiga ko‘ra ota-xudodan, muqaddas ruh ham ota-xudodan yaratilgan
(pravoslav yo‘nalishi ta'limoti), (katolitsizmda esa ota-xudo va o‘g‘il-xudo ham
xudodan tug‘ilgan).
Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki mohiyati - odam mohiyati, xudo
mohiyati haqida, "Gunohni yuvish", ya'ni Isoning o‘zini ixtiyoriy tarzda kurbon qilishi"
haqidagi ta'limot bilan mustahkamlangan. Xristianlik muqaddas ruh - ota xudo, bola
xudo va muqaddas ruh - uch yuzli xudo to‘g‘risidagi ta'limoti, targ‘iboti,
tashkilotchiligi, jannat va do‘zax, oxirat ya'ni dunyoning oxiri borligi, Isoning qayta
tirilishi haqidagi va boshqa aqidalarni o‘z ichiga oladi.
Xristianlik davlat dini deb e'lon qilingandan so‘ng, 325-yilda imperator
Konstantin boshchiligida Nikey shahrida xristianlarning birinchi jahon yig‘ilishi
bo‘lgan. Yig‘ilish xristian dinining qonun-qoidalarini ishlab chiqqan va xudoni uch
shaxsning ota xudo, o‘g‘il xudo ruh xudo, birlikda ifodalaiishidir deb uqtirgan. 381 yili
xristianlarning Konstantinopolda bo‘lib o‘tgan ikkinchi jahon yig‘ilishida cho‘qinish va
tirilish haqidagi yangi aqida qabul qilingan. Ota xudo tabiat, odam va farishtalarni yaratgan, deb hisoblanadi. Iso o‘g‘il xudo hisoblangan. Xudoning gavdalanishi aqidasiga ko‘ra, Iso xudoligicha qolgan holda Mariya ismli qizdan tug‘ilgan. Butga parchalangan xudo Iso tortgan azoblari va o‘limi bilan o‘zini odamlarning gunoxlari uchun ota xudoga qurbon qilgan va shu bilan gunohini yuvgan. Ushbu aqidaga ko‘ra, Iso odamzodga gunoxlardan xalos bo‘lish
yo‘lini ko‘rsatib bergan. Isoning tirilishi aqidasi kelgusida hamma odamlar tirilishining
garovi, deb e'lon qilingan. U tirilgandan so‘ng osmonga - ota xudo huzuriga chiqqanligi,
ya'ni osmonga chiqib tushishi (islomda me'roj) aqidasi bu dunyodagi xayot oxiratidagi
mangulikka nisbatan hech narsaga arzimaydi, deb uqtiradi.
Xristianlikda iymon kalimasi "yagona, muqaddas sobor va opostol cherkovi"ga
ishonishni, cho‘qintirish zarurligini tan olnshni, qiyomatda o‘liklarniig tirilishiga,
shundan so‘ng savob egalariga mangu rohat-farog‘at ko‘rish, gunohkorlarga doimiy
azob-ukubat tortish davri kelishiga ishonishni buyuradi.
Diniy g‘oyalar tarkib topishi bilan bir qatorda xristian ibodat marosimlari ham
shakllanib borgan. Xristian marosimchiligining eng muhim elementlari sirli ibodat
(tainstvolar) deb yuritiladi. Bular qatoriga cho‘qintirish (suvga sho‘ng‘itib olish),
miropomazanie (cho‘qintirilgan kimsaga xushbo‘y katron-miropa surtilgach, "muqaddas
ruh" ning huzur-halovati unga o‘tishi); yevxaristiya yoki prichishenie (non va vinoni
Isoning tanasi va qoni deb tasavvur etgan holda iste'mol qilish), tavba qilish (dindorning
ruhoniy vositasida xudodan kechirim so‘rashi va o‘z gunohlarini unga aytib berishi),
nikoh, ruhoniylikka fotiha berish, soborlashtirish, ya'ni bemorni muqaddaslashtirilgan
zaytun moyi - yelega bo‘yash kabilar kiradi.
Xristianlikning bosh ibodati liturgiya (obednya, msssa) bo‘lib, u har xil
afsungarliklar, muzika chalish, ashula aytish, "muqaddas" yozuvlarni o‘qish, qad bukib
ta'zim bajo keltirish, sham va chiroqlarni yondirish, xushbo‘y narsalarni chekish bilan
qo‘shib olib boriladigan diniy amallardan iborat. "Muqaddas uchlik" ning har biri, orqali Bibi Maryamni ulug‘lash "xudoga xush kelgan avliyolarga", xudo yarlaqaganlarga sig‘inish vujudga kelgan. Xristianlikda butga cho‘qinish ham muhim o‘rin egallaydi. Unda pasxa (Isoning tirilishi), tariqa (yoki pyatidesatnitsa), rojdestvo (Isoning tug‘ilishi) va boshqa bayramlarga katta o‘rinberilgan.
Xristianlikning shakllanib turli mamlakatlarga
yoyilishi, ijtimoiy hayotda yuzaga kelgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy, maьnaviy
siljishlarga ham duch kela boshlagan. Boshqa jaxon dinlari kabi unda ham turli
yo‘nalishlar, mazhablar, sektalarga bo‘linish jarayoni sodir bo‘lgan.
Eng birinchi ajralish xristianlikda IV-V asrlarda ro‘y bergan, ya'ni Iso masihni
talqin qilishda farklanadigan ikkita diniy-aqidaviy yo‘nalishlar - monofizitlar va
nestorianlar yuzaga kelgan.
Ko‘pchilik xristian ilohiyotchilari Iso masihni ham xudo, ham odam mohiyatiga
ega deb bilsa, Konstantinopolь arximandrati Yevtaxiya ta'limotining tarafdorlari bo‘lgan
monofizitlar u faqatgina xudo mohiyatining birligidan iborat deb hisoblaganlar.
Kostantinopol patriarxi Nestor qarashlari tarafdori bo‘lgan nestorianlar esa u xudo
insonlar hayoti kabi yashashi uchun vujudga kelgan odamdir, deb targ‘ib qildilar.
Efes soborida (431 yil) iestorianchilikka bid'at deb karalib, uning tarafdorlarini
ta'qib qilish boshlangan. Natijada ommaviy harakatlar boshlashlariga sabab bo‘lgan.
Hozirgi kunda monofizitlikka Yaqin sharkdagi Yakobitchilar, Janubiy Hindiston
va Efiopiya xristian aholisining 96 foizi amal qiladi.
471 yildan e'tiboran yuqorida qayd etilgan cherkovlar qadimgi Sharq cherkovlari
deb atala boshlangam. Nestorianlar, eng avval, Ossuriylar orasida tarqalgai. Bularning
diniy jamoalari xozirda ham Suriyada, Iroqda, Eronda va Hindistonda bor.
1054 yilga kelib xristianlikning pravoslav va katolik cherkoviga bo‘linishi rasman
tan olingan. Bu bo‘linish Rim imperiyasining Sharqiy va g‘arbiy qismlari orasidagi
feodal munosabatlarning tafovutlarini o‘zida aks ettirgan. Rim papasi bilan
Konstatinopol patriarxi o‘rtasidagi barcha xristian cherkovlari ustidan yakka hokimlik
o‘rnatish uchun shiddatli kurashlar bo‘lgan. Xristianlikning alohida va mustaqil g‘arbiy
tarmog‘i Rim katolik cherkovi, ya'ni umumiy, jahon Rim cherkovi deb atala boshlagan.
Dunyoviy hokimiyatga tobe bo‘lgan Sharqiy xristianlik grek-kefilik (grekcha - butun
dunyo) yoki izchil, sobitqadam (ortodoksal) xristianlik deb atala boshlangan.
Pravoslavie va katolitsizm yerlarida umumiylik ham, bir-biridan farklanadigan jihatlari
ham bor.
XVI asrdagi reformatsiya jarayonida feodalizm va kapitalizmga qarshi keng
quloch yozgan harakatlar Yevropadagi burjua revolyutsiyalarining eig birinchi ifodalari
edi. Katolitsizmdan bir necha Yevropa cherkovlari ajralib chiqishi patijasida
xristiailikda protestantlik harakatlari vujudga kelgan. Buning doirasida lyuteranlik,
anabaptizm, anglikanlik va kalьninizm cherkovlari shakllangan. Har bir chsrkovning
asosiy marosimlari jihatidan o‘zlariga xos bo‘lgan tomonlarga ega bo‘lishi bilan bir
qatorda, bular ham o‘z navbatida bir necha yo‘nalishlar, mazhablar va oqimlarga
bo‘lindi.
Hozirgi zamon xristianligida turli yo‘nalish va oqimlar orasidagi
kelishmovchiliklarning kamaytirilishi bugungi kun uchun xosdir. Bunga 1948 yilda
tashkil topgan Jahon cherkovlari kengashining faoliyatlari va ekumenik xristianlar
ko‘maklashmoqda.