12-маъруза. ЎСимликшунослик, чорвачилик ва паррандачиликда ҳамда ишлаб чиқариш жараёнларида қЎлланиладиган нкрлатиш қурилмалари, уларни ҳисоблаш ва танлаш

§12.5. Ультрабинафша нурланишини қишлоқ хўжалигининг турли технологик жараѐнларда ишлатиш.

Хозирги замонда УБ нурлари чорвачилик ва паррандачиликдан ташқари қишлоқ хўжалигининг 20 дан ортиқ технологик жараѐнларида ишлатилади.
Қишлоқ аћоли яшаш пунктлари ва фермер хўжаликларини сув таъминоти кўпинча очиқ сув манбаларидан таъминланади, яъни дарѐ ва сув омборларидан ѐки унчалик ћимоя қилинмаган ер ости манбаларидан (булоқлар, шахта ва артезиан қудуқлари). Давлат стандартига асосан ичимлик суви манбаларининг 1л суви 10³ гача микробли жисмларни ўз ичига олади. Шунинг учун тақсимланувчи сув ўтказгичларига етиб боргунча сув тозаланиши ва зарарсизлантирилиши зарур.
Енгил жисмлар ва каллоидли заррачалари бўлмаган тоза сув кучли бактерицид таъсир этувчи қисқа тўлқинли УБ нурларини яхши ўтказади. Тўлқин узунлиги 280 нм дан кичик нурларини бактерияларга халок этувчи таъсир хусусияти сувларни УБ нурлар билан зарарсизлантириш усулига асос қилиб олинган.
Сувларни УБ нурлари билан зарарсизлантириш кенг тарқалган бўлиб, сувни хлорлаш усулига қараганда қуйидаги афзалликларга эга: табиий таркиби, сувнинг таъм сифати ва кимѐвий хусусиятлари ўзгармайди, нурланиш барча турдаги бактерияларга, хаттоки спораларни пайдо қилувчиларга хам халок этувчи таъсир этади. УБ қурилмалари содда ва фойдаланиш қулайроқ, сувни нурлантириш хлорлашга қараганда 2…3 марта арзонроқдир. Ер ости сувларига ишлов беришдаги электр энергиясининг сарфи 10…15 Вт. с.м^-3, очиқ манбаларида фильтрлар билан тозаланганидан кейин 30 Вт.с.м^-3. Зарарсизлантириш қурилмаларида ДБ бактерицид лампалари ва юқори босимли ДРТ 1000 симоб-кварц лампалари ишлатилади.
К.Д.Памфилов номидаги коммунал хўжалик Академияси томонидан яратилган сувларни УБ нурлари билан зарарсизлантиришнинг икки хил қурилмалари маълум: яъни нурлатиш манбалари сув ичида ва ташқарида таъсир этувчи қурилмалар.
Сувга ташқаридан таъсир қилувчи нурланиш манбали қурилмалар бир нечта ариқчадан иборат бўлиб, уларнинг устида параболик қайтаргичларда ДБ 60 туридаги бактерицид лампалари жойлашган (12.12-расм). Сув ариққа перфорирлашган тўсиқлар орқали уюрланиб ва аралашган холда ўз оқими билан келади. Ариқдан оқаѐтган сув нурлантирилади ва зарарсизлантирилади. Ариққа кўндаланг қилиб тўсиқ ўрнатилган, унинг устидан оқаѐтган сув қатлами энг кўп нурланиш зонасидан ўтади. Биринчи ариқдан ўтган сув кейингисига ўтади ва унда зарарсизлантириш жараѐни яна такрорланади. Бундай қурилмалар кичик қувватга эга бўлиб сувнинг кам сарфига ва сув босимисиз ишлашга мўлжалланган.
12.12-расм. Сувни ташқарида УБ нурлари билан зарарсизлантириш Сув ичида таъсир қилувчи нурланиш манбали қурилмалар энг кўп
қўлланилмоқда. Уларда зарарсизлантириладиган сув узлуксиз оқимда спирал бўйлаб кварцли цилиндрсимон ѓилофлар устида оқиб келади, унинг ичига ДБ 60, ДРТ 1000 бактерицидли лампалари ѐки қуввати 2,5 кВт бўлган РКС 2,5 махсус симобли-кварц лампа ўрнатилган. Айрим қурилмалар кварц ѓилофларни сув қолдиқларидан тозалаш учун спирал турбинаси бўлган четка механизми билан таъминланган бўлиб у сув оқими орқали айланма харакат
қилади (12.12-расм). Шунга ухшаш қурилмалар сув ўтказгич тармоѓига тўѓридан-тўѓри уланади.

12.12-расм. Сувни улътрабинафша нурлари билан зарарсизлантириш учун ОВУ-6П қурилмаси секциясининг кесими:

1-цилиндр корпус; 2-кварцли ѓилоф; 3-бактерицид лампа; 4-четкали механизм; 5-четкали қурилмадаги турбина юритмасининг парраги.
Чорвачилик оқимларини, уларни уѓит сифатида фойдаланишдан олдин, зарарсизлантириш атроф мухитни ифлосланишдан химоя қилиш хамда инсон ва хайвонларни чувалчангли (гельминтового) юқимли касалликдан асраш билан боѓлик бўлган жуда маъсул ва мураккаб муаммодир.
Россия қишлоқ хўжалигини электрлаштириш илмий тадқиқот институтида (А.А.Некрасов, В.М.Шрамков) УБ нурлар билан чорвачилик оқимларини зарарсизлантиришнинг самаралигини текшириш учун экспериментал тажриба тадқиқотлари ўтказилган. Тадқиқотлар натижаларининг кўрсатилишича нурлатиш пайтида бактерицид лампа юзасидан эркин оқиб ўтаѐтган қалинлиги 1,5 мм ли сюқлик қатламида 3…4 сония ичида фасциол тухумлари ва 20…30% чўчқа аскаридалари тухумлари ўлар экан.