13-Matematik modellashtirish asoslari. Statistik ma'lumotlarni qayta ishlashda maxsus dasturlar kompleksi

Matlab tizimini ishga tushgandan keyingi ishchi oynasi
1.Buyruqlar oynasi (Command Window);
2.Brouzerning ishchi qismi (Workspace Browser);
3.Massiv muharriri (Array Editor);
4.Buyruqlar tarixi oynasi (Command History);
5.Ayni vaqtdagi katalog brouzeri (Current Directory Browser);
6.Start tugmasi (Start);
7.Brouzer so‘rovnomasi (Help Browser);
8.Muharrir (Editor/Debugger);
9.Sharhlovchi(Profiler).
1.Asosiy buyruqlar oynasi MatLABdagi barcha buyruqlarni paketlarni va 
kutubxonalani eʼlon qilish oynasi hisoblanadi. O‘zgaruvchilar oynasi dastur 
tarkibida eʼlon qilingan o‘zgaruvchilarni daraxt ko‘rinishida ifodalab boradi. 
Buyruqlar tarixi oynasida esa dasturda bajarilayotgan buyruqlar ketma-ketligi 
saqlanib qoladi. Matlabda seans ishi tushunchasi sessiya (session) deb yuritiladi, 
yaʼni foydalanuvchi ayni vaqtda foydalanayotgan hujjat–bu sessiyadir. Unda 
kiritish-chiqarish satrlari va xatoliklar haqida axborot joylashgan bo‘ladi. Matlab 
sessiyaga kiruvchi barcha o‘zgaruvchi va funksiyalar qiymatlari xotiraning ishchi 

---

qismida joylashgan bo‘ladi. Save (saqlash) komandasi yordamida ularni 
(matlab.mat)da saqlash mumkin. Load (yuklash) komandasi esa maʼlumotlarni 
diskdan ishchi sohaga kiritish imkonini beradi. Diary (kundalik) komandasi orqali 
maʼlumotlarni ayrim qismlarini kundalik ko‘rinishida saqlash mumkin. Buyruqlar 
oynasini boshqarish komandalaridan eng muhimlarini keltiramiz: - clc –ekranni 
tozalaydi va kursorni bo‘sh ekranning yuqori chap qismiga joylashtiradi;-home–
kursorni ekranning yuqori chap qismiga qaytaradi. Jadal suʼratlar bilan rivojlanib 
borayotgan kompyuterlashgan matematik tizimlar (KMT), ayniqsa, sonli 
hisoblashlarga yo‘naltirilgan tizimlar orasida MatLAB matritsali matematik tizim 
alohida ajralib turadi. MatLAB tizimini tashkil qiluvchi paketlar soni ko‘pligi uning 
juda ko‘plab soha masalalarini hal qilishga joriy etish imkoniyatini beradi. Hozirgi 
kunga kelib Matlab tizimi zamonaviy matematik va ilmiytexnikaviy dasturiy 
taʼminoti sohasida deyarli jahon standarti bo‘lib qoldi.
2.MatLAB tizimini vazifalari va imkoniyatlari. Matlab–matematik va ilmiy-texnik 
hisoblashlarni amalga oshirishga mo‘ljallangan eng qadimiy, uzoq vaqtlar davomida 
ishlab chiqilgan va tekshirilgan, avtomatlashtirilgan tizimlardan biri bo‘lib, u 
matritsa va matritsaviy amallarni kengaytirilgan talqini ustiga qurilgan. Mazkur 
tushuncha uning nomida o‘z aksini topgan, yaʼni MatLAB–matrix laboratory–
matritsali laboratoriya. Maʼlumki, juda ko‘plab dasturlar va ular ustida amallar 
bajarish sikllar orqali amalga oshiriladi. Bu esa dasturni ishlashini sekinlashtiradi va 
baʼzi bir amallarni bajarishni dasturlash tillarida ko‘p o‘lchamli, xususan, ikki 
o‘lchamli, yaʼni matritsalarni eʼlon qilishni murakkablashtiradi. Matlabda asosiy 
obʼekt sifatida matritsalardan foydalanish sikllar sonini keskin kamaytiradi. Matlab 
tizimini yaratishdagi asosiy maqsadlardan biri bo‘lib, texnik va matematik 
hisoblashlarga yo‘naltirilgan, foydalanuvchi uchun qulay va sonli usullarni amalga 
oshirish uchun tadbiq etib kelinayotgan anʼanaviy dasturlash tillari imkoniyatlaridan 
ustunroq dasturlash tilini yaratish hisoblanadi. Mazkur tizimni yaratishda 
hisoblashlar tezligini oshirishga hamda tizimning turli xil masalalarini hal qilishga 
moslashuvchanligiga katta eʼtibor qaratilgan. Matlab tizimi dasturlashning uchta 
asosiy konsepsiyasini amalga oshiradi: a)modullarni, yaʼni protsedura va 

---

funksiyalarni yaratishga asoslangan protsedura modulli dasturlash; b)obʼektga 
yo‘naltirilgan dasturlash (ayniqsa, tizimning grafikli vositalarini joriy qilish 
ahamiyati); c)foydalanuvchining grafikli interfeysini yaratishga mo‘ljallangan 
vizual-yo‘naltirilgan dasturlash (GUI-Graphics User Interface). Umuman olganda, 
Matlab dasturlash tili interpretatorlar sinfiga kiradi. Demak, bundan kelib chiqadiki, 
tizimning har bir buyrug’i nomi bo‘yicha aniqlanadi va zudlik bilan joriy qilinadi. 
Bu esa ixtiyoriy dasturiy kodni qism-qism bo‘yicha tekshirishni osonlashtiradi. 
Tizimning asosiy imkoniyatlardan biri bu uning ochiqligi va kengaytirish 
mumkinligidir. Tizimning juda ko‘plab buyruq va funksiyalari matnli formatdagi m 
-fayl (kengaytmasi . m) va C/C++ fayllari ko‘rinishida bo‘lib, barcha fayllarni 
modifikatsiya qilish mumkin. Umuman olganda, maʼlumotlarni kiritish va 
hisoblashlarni amalga oshirish quyidagicha amalga oshiriladi: Boshlang’ich 
maʼlumotlarni kiritishni ko‘rsatish uchun >> belgidan foydalaniladi; Maʼlumotlar 
oddiy yozuvli tahrir yordamida kiritiladi; Sozlangan funksiyalar (masalan, sin) 
yozma harflar bilan yoziladi, hamda ularning argumentlari oddiy qavslar ichida 
yoziladi; . Maʼlumki, o‘zgaruvchilar kompyuter xotirasida, yaʼni ishchi soha 
(workspace) da maʼlum bir joy egallaydi. Ishchi sohani keraksiz o‘zgaruvchilardan 
tozalash uchun clear funksiyasining turli xil ko‘rinishlaridan foydalaniladi, masalan: 
clear - barcha aniqlangan o‘zgaruvchilarni yo‘qotish; clear x-aniqlangan x 
o‘zgaruvchini yo‘qotish; clear a, b, c - aniqlangan bir necha o‘zgaruvchilarni 
yo‘qotish. Umuman olganda, Amaliy dasturlar jamlanmasi neyron to‘ri, 
elektrotexnik qurilmalarni modellashtirish, murakkab matematik masalalarni 
yechish, fizik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish kabi ko‘plab sohalarda 
qo‘llash uchun yaratilgan. Shuning uchun ham bu sohani chuqur o‘rganish katta 
ahamiyatga ega.
3.Tizim kengaytmasi. Yordam tizimi. MatLAB dasturchilarga quyidagi sohalardagi 
paketlar kengaytmasini taqdim etdi: harbiy sanoat majmualari, energetika, 
aerokosmik va avtomobil qurilishi va boshqalar. Ammo shular ichidan turli tizim va 
qurilmalarni blokli imitatsion modelini qiluvchi Simulink paketi eng mashщuriga 
aylandi. MatLAB+ Simulink tipik kompleksi katta qiymatdagi MatLAB paketlar 

---

instrumentlar “qutisi” Toolboxes va vizual-mo‘ljallangan blokli imitatsion 
modellashgan Simulink dinamik tizimini imkoniyatlarni kengaytiruvchi Blocksets 
dan iborat. Simulink paketi Matlab bilan birga o‘rnatiladi. 
MatLAB+ Simulink tizimi tuzilishi Simulink paketu to‘g’risida keyingi 
darslarimizda batafsil maʼlumot berib boramiz. Yordam tizimi >> help; buyrug’i 
yoki menu panelining help bo‘limidan olish mumkin. Help bo‘limi Matlab 
so‘rovnoma qismi va Matlab dasturi ishlab chiqarish haqida maʼlumot beradi 
Help komandasi berilgandan keyin ekranda formatida yordam faylining mundarijasi 
chiqadi. Kerakli bo‘limni tanlab help komandasi kiritiladi. Shundan keyin ekrandagi 

---

shu bo‘limdagi funksiya, o‘zgaruvchi va operatorlarning ro‘yxati chiqadi. Konkret 
funksiya bo‘yicha yordamni olish help komandasidan foydalaniladi. Agar funksiya, 
operator yoki o‘zgaruvchilarni nomi maʼlum bo‘lmasa va biror kalit so‘z maʼlum 
bo‘lsa kerakli faylni quyidagi komanda yordamida topamiz: look for . Bu komanda 
yordamida kalit so‘z yordam tizimining barcha bo‘limlarida qidiriladi va shu so‘z 
bor bo‘lim yoki fayl ko‘rsatiladi.
4. MatLABdagi oddiy hisoblashlar. MatLAB tizimi shunday ishlab chiqilganki, 
hisoblashlarni, foydalanuvchi dasturini tayyorlamasdan to‘g’ridan-to‘g’ri bajarish 
mumkin. Bunda Matlab superkalkulyator vazifasini bajarib, qatorli komanda 
rejimida ishlaydi. Masalan, >>2+3, ans=5; >>2*3, ans=6 va hokazo. Tizimda ishlash 
muloqotli (dialogli) tavsifga ega bo‘lib, “savol berildi – javob olindi” qoidasi 
bo‘yicha ishlanadi. Yaʼni foydalanuvchi klaviatura yordamida hisoblanishi lozim 
bo‘lgan ifodani kiritadi, tahrir qiladi (agar lozim bo‘lsa) va kiritishni ENTER 
klaviaturasini bosish bilan yakunlaydi. Umuman olganda, maʼlumotlarni kiritish va 
hisoblashlarni amalga oshirish quyidagicha amalga oshiriladi:
 Boshlang’ich maʼlumotlarni kiritishni ko‘rsatish uchun >> belgidan 
foydalaniladi;
 Maʼlumotlar oddiy yozuvli tahrir yordamida kiritiladi;
 Biror bir ifoda hisoblash natijasini blokirovka qilishuchun mazkur ifodadan 
keyin - ; (nuqta vergul) qo‘yiladi;
 Hisoblashlar natijasini ko‘rsatuvchi o‘zgaruvchi aniqlanmagan bo‘lsa, u holda 
Matlab tizimi bunday o‘zgaruvchi deb ans oladi;
 O‘zlashtirish amali sifatida juda ko‘plab dasturlash tillari kabi : = belgi emas, 
balki matematikadagi oddiy = ni o‘zi olinadi;
 Sozlangan funksiyalar (masalan, sin) yozma harflar bilan yoziladi hamda 
ularning argumentlari oddiy qavslar ichida yoziladi;
 Hisoblashlar natijasi yangi qatorda >> belgisiz chiqadi;
Muloqot “Savol berildi–javob olindi” ko‘rinishida amalga oshadi. Maʼlumki, juda 
ko‘plab matematik tizimlarda, agar u son bo‘lmasa, u holda sin(v) va yexr(v) 
ifodalarni hisoblab bo‘lmaydi, yaʼni tizim bunday ifodalarni xato deb beradi. 

---

Matlabda esa agar berilgan o‘zgaruvchi vektor bo‘lsa, natija ham mazkur 
o‘lchamdagi vektor bo‘ladi, agar matritsa bo‘lsa, natija ham matritsa bo‘ladi. 
Komandali rejimda bir qatordagi belgilarning maksimal soni–4096, m–fayllarda esa 
chegaralanmagan. Barcha matematik tizimlarning markaziy tushunchasi bu 
matematik ifodalardir. Maʼlumki, ular ustida amallar bajarilayotganda, asosan 
ularning sonli qiymatlaridan foydalaniladi (kam holatlarda belgi ko‘rinishlaridan 
ham foydalaniladi). Matlab ham matematik tizim bo‘lgani uchun bu yerda ham 
asosiy tushuncha matematik ifodalardir. Matlabda matematik ifodalarni ifodalashni 
qarab chiqaylik. Matlabda ifodalar bir qator ko‘rinishida ifodalanib, sonlarni butun 
qismlarini ajratish uchun verguldan emas balki nuqtalardan foydalaniladi. 
Hozirgi kunda kampyuter algebrasining nisbatan imkoniyatli paketlari bu-