13-мавзу: инфляция рискларини бошқариш

13-МАВЗУ: ИНФЛЯЦИЯ РИСКЛАРИНИ БОШҚАРИШ
РЕЖА:

1. 
   Инфляция вужудга келиши ва иқтисодиётда инфляцион жараёнлар.
   
2. 
   Инфляция рискининг иқтисодий моҳияти ва юзага келиш сабаблари.
   
3. 
   Пулнинг сотиб олиш қобилияти пасайиши юзасидан ўрнини қоплашнинг асосий усуллари.
   

1. Инфляция вужудга келиши ва иқтисодиётда инфляцион жараёнлар.

Инфляция макроиқтисодий беқарорликнинг кўринишларидан бири булиб, ҳозирги даврда барча мамлакатлар учун умумий булган ҳолат ҳисобланади.
“Инфляция” - атамаси (лотинча инфлатион – шишмоқ, кенгаймоқ) илк бора Шимолий Америкада 1861-1865 йиллардаги фуқаролар уруши даврида қўлланилиб, муомалада қоғоз пулларнинг ҳаддан ортиқ купайиб кетишини ифодалаган эди.
Иқтисодий адабиётларда эса бу атама ХХ асрда, биринчи жаҳон урушидан кейин кенг тарқалди. Инфляция тушунчаси жуда серқирра булиб, иқтисодий адабиётларда унинг куплаб изоҳлари мавжуд. Маълумки, Инфляция даражасига асосан омонатчилар, ҳоҳ у юридик шахс бўлсин, ҳоҳ у жисмоний шахс бўлсин, ўзларининг вақтинча бўш пул маблағларини тез суръатларда ҳамда катта даромад келтирадиган соҳаларга йўналтирадилар. Агарда мамлакатдаги Инфляция даражаси юқори суръатда бўлса омонатчилар ўз маблағларини турар-жой, хорижий валюта, олтин, автомобиллар сотиб олишга харакат қиладилар ҳамда улар тижорат банкларининг хизматидан воз кечадилар.
Инфляция – бу пул массасининг товар айланмаси эҳтиёжларига нисбатан ортиб кетиши натижасида пул бирлигининг қадрсизланиши ва шунга мос равишда товар нархларининг усишидир. Инфляция – бу муомала соҳасининг пул белгилари билан миллий хужалик ҳақиқий эҳтиёжларидан ортиқча миқдорда тулиб кетиши. Инфляция – бу иқтисодий тизимда нарх усишининг барқарор тендентсияси орқали ифодаланувчи макроиқтисодий ҳодиса.
Инфляция – бу:
- муомалада мавжуд булган нақд қоғоз пуллар ёки нақд булмаган қоғоз пул ҳажмининг товарларнинг реал таклифига нисбатан ҳаддан ташқари купайиб кетиши;
- пулларнинг харид қобилиятининг пасайиши;
- узоқ давр мобайнида нархларнинг умумий усиши.
Бу таърифлардан куриниб турибдики, Инфляция тушунчасини ёритишда бир томонлама ёндошишга юл қуйилиб, унинг мазмунини тўла ва етарли даражада очиб бера олинмаган. Инфляцияни туғри тушуниш учун пулнинг қадрсизланишини ва унинг сабабларини билиш муҳим аҳамиятга эгадир. Пулнинг қадрсизланиши фақатгина қоғоз пулларгагина хос булган ҳодиса эмас, у ҳамма пулларга, жумладан металл (олтин) пулларга ҳам хосдир. Олтин пул қуйидаги икки ҳолатда қадрсизланади:
1) олтин қазиб олиш технологияси такомиллашиб, янги техникаларни қуллаган ҳолда меҳнат унумдорлигининг ошиши ва, бинобарин, олтин қиймат ининг пасайиши натижасида. Агар бошқа товарлар қиймати узгармаган ҳолда олтин қиймати икки баробар пасайган, деб фараз қилсак, у ҳолда товарлар одатдаги ҳажмларининг муомаласи учун икки баробар кўпроқ олтин пул керак булади. Демак, бу ҳолатда товарлар нархи ошиб, олтин пулнинг қадрсизланиши руй беради.
2) баъзи иқтисодчилар металл пулларнинг қадрсизлан ишини қадимдан маълум булган металл пулларни сохталаштириш жараёни билан ҳам боғлайдилар. Қадимги Гретсия, Рим империясида эрамизга қадар ва кейинчалик бошқа давлатларда ҳам олтин ва кумуш тангалар таркибини нисбатан арзон металлар аралаштириш ёки улар-нинг оғирлигини ўзгартириш орқали сохталаштириш ҳолатлари учраб турган. Бу эса металл пулларнинг уз қадрини юқотишини келтириб чиқарган. Бошқа ҳолатларда олтин ёки кумуш пуллар муомалада булган чоғда уларнинг қадрсизланиши, яъни Инфляция жараёни рўй бермайди. Иқтисодиётдаги товар ва хизматлар ҳажмидан ортиқча булган пул массаси – олтин ва кумуш тангалар хазинага айланади.
Аксинча, иқтисодиётда товарлар купайиб, муомала воситасини бажариш учун пул этишмаган тақдирда уларни осонлик билан жамғарма таркибидан чиқариб, муомалага киритилган. Бу эса бошқа шароитлар узгармаган ҳолда олтин ва кумуш пуллар Инфляцияга учрамаслигини англатади. Реал қийматга эга бўлмаган қоғоз пулларнинг муомалага кириб келиши эса Инфляциянинг келиб чиқиши учун асосий манба ҳисобланади. Чунки қоғоз пулларни жамғарма сифатида муомаладан чиқариш кам самарали ва ишончсиз восита булиб, улар пулларнинг ортиқчалиги шароитида ҳам муомалада қоладилар. Натижада муомалада ортиқча қоғоз пулларнинг кўпайиши мавжуд ялпи талабни янада кучайтириб, нархларнинг усишини тезлаштиради.
Инфляция бозор ҳўжалигининг ҳар хил соҳаларида такрор ишлаб чиқариш номутаносибликлари туғдирадиган мураккаб ижтимоий-иқтисодий ҳодисадир. Бироқ, шуни ҳам назарда тутиш керакки, алоҳида товар бозорларидаги талаб ва таклиф нисбатининг ҳарқандай бузилиши ҳам Инфляцияни келтириб чиқаравермайди. Шунингдек, иқтисодиётдаги даврий узгаришлар, масалан, талабнинг мавсум билан боғлиқ ҳолда ошиши ёки табиий офатлар натижасида товарларга талабнинг кучайиши келтириб чиқарган нархларнинг усиши Инфляцияни англатмайди. Бу нархлар маълум муддат ўтгач, бозордаги талаб ва таклиф нисбати мувозанатга келгач, яна пасайиши мумкин. Юқоридагилардан хулоса қилиб Инфляцияга қуйидагича таъриф беришимиз мумкин: Инфляция деб пул муомаласи қонунлари бузилиши билан боғлиқ ҳолда қоғоз пулларнинг қадрсизланишига айтилади. Бу эрда қоғоз пул миқдорининг нисбатан ортиб кетиб, унинг қадрсизланишига пулнинг ортиқча эмиссия қилиниши, пул эмиссияси узгармасдан, унинг айланиш тезлигининг ошиши, муомаладаги пул миқдори узгармаса ҳам товар ишлаб чиқариш ва хизмат курсатиш ҳажмининг камайиб кетиши, товарлар ва хизматлар ижтимоий қийматининг ва, бинобарин, нархининг пасайиши ва ниҳоят, пул қийматининг пасайиши каби омиллар таъсир қилади. Манна шу омиллар яна бир бор Инфляция – товарлар нархининг усишидир, деган таърифнинг тўлиқ ва этарли эмаслигини кўрсатади. Қоғоз пуллар Инфляцияга учраганда уч хил нарсага нисбатан қадрсизланади:
1) олтинга нисбатан – бу олтиннинг қоғоз пулларда бозор нархининг ошишида уз ифодасини топади;
2) товарларга нисбатан – бу товарлар нархининг ошишида уз ифодасини топади;
3) бардошли чет эл валюталарига нисбатан – бу чет эл валюталарига нисбатан миллий пул курсининг тушиб кетишида уз ифодасини топади.
Реал иқтисодий ҳаётда барча кишилар томонидан ҳар куни товар ва хизматлар сотиб олинаётганлиги учун қоғоз пулларнинг товар ва хизматларга нисбатан Инфляциясига алоҳида эътибор қаратилади ва адабиётларда Инфляция даражаси нархларнинг узгаришига қараб ўлчанади. Инфляция нарх индекси ёрдамида базис даврга нисбатан улчанади. Келиб чиқиш сабаблари ва ўсиш суръатларига қараб, Инфляциянинг бир қанча турларини фарқлаш мумкин.
Инфляция риски - бу инфляциянинг ўсиши натижасида олинадиган пул шаклидаги даромадларнинг қадрсизланишидир. Бунда тадбиркорлар сезиларли даражада молиявий йўқотишларга дучор бўладилар. Инфляция рисклари ташқи тизимли риск ҳисопланиб, унга таъсир қилиш имкониятлари жуда кичик бўлади.
Инфляция риски - молиявий активларни шаклда ифодаланган ва кутилган даром куринишидаги реал капитал қийматининг қадрсизланиши билан изоҳланади.
Инфляция рисклари икки ёъналишда тасир кўрсатади:

• 
  Ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган хомашё ва бутловчи қисмларни тайёр маҳсулотга нисбатан нархи тезроқ ошишига тасир кўрсатади.
  
• 
  Тайёр маҳсулотнинг рақобатчи маҳсулотларга нисбатан тезроқ ошишига.
  

2. Инфляция рискининг иқтисодий моҳияти ва юзага келиш сабаблари.

Инфляция – пул муомаласи қонунининг бузилиши, иқтисодиётда товар массаси ҳамда пул массаси ўртасидаги номутаносиблик жараёнида вужудга келади. Инфляцияни вужудга келишига қатор омиллар таъсир қилиб, уларни ички ва ташқи омилларга ажратиш мумкин.

Ички омиллар таркибига ортиқча пул массаси вужудга келиши, миллий валютага нисбатан ишончнинг пасайиши, мамлакатнинг номутаносиб тўлов баланси кабиларни киритиш мумкин.
Ташқи омилларга мамлакат ташқи сиёсатининг беқарорлиги, иқтисодий инқирозлар, молия ва фонд бозорларида индексларнинг ўзгариши кабиларни келтириш мумкин.
Таъкидлаш жоизки, олтин ва кумуш тангалар пул вазифасини бажарган даврда иқтисодиётда инфляция муаммоси мавжуд бўлмаган. Металл пуллар ўрнини қоғоз ва танга пуллар эгаллагандан сўнг иқтисодиётда инфляция билан боғлиқ зиддиятли ҳолатлар вужудга кела бошлади. Чунки, қоғоз ва танга пуллар ўзида ҳақиқий қийматни акс эттирмайди. Дастлабки даврда ушбу пуллар олтин ва кумуш металлар ҳамда товарлар билан таъминланган эди.
Инфляциянинг вужудга келишига муомала ва ишлаб чиқариш соҳаси, шунингдек, мамлакатдаги иқтисодий – сиёсий омиллар ҳам сабаб бўлади.
Инфляциянинг вужудга келишида пул муомаласи омилларига бюджет тақчиллигини қоплаш мақсадида муомалага қўшимча тарзда чиқарилган пуллар, иқтисодиётда асоссиз равишда берилган кредитлар ҳажмининг ортиб бориши, мамлакат пул – кредит сиёсатига аҳоли ишончининг пасайиши ва бошқалар сабаб бўлади.
Ишлаб чиқариш ва иқтисодий сиёсий омилларга мамлакатда импорт ҳажмининг экспорт ҳажмидан ортиб кетиши, товарлар ва кўрсатилаётган хизматлар ҳажми ва сифатининг пастлиги, бюджет – солиқ сиёсати, мамлакатнинг ташқи ва ички иқтисодий муносабатлар доирасида амалга ошираётган сиёсати ва бошқалар сабаб бўлади.
Инфляциянинг вужудга келишининг асосий сабабларидан бири иқтисодиётдаги ялпи талаб ва ялпи таклиф ўртасидаги мувозанатнинг бузилишидир. Инфляция шароитида капитал ишлаб чиқариш доирасидан муомала доирасига оқиб ўта бошлайди, чунки ишлаб чиқариш жараёни иқтисодий жиҳатдан самарасиз соҳага айланиб боради. Муомала жараёни кўп вақтни талаб этмаганлиги боис, дастлабки босқичларда унинг иштирокчиларига маълум миқдорда иқтисодий фойда келтиради, лекин инфляция жараёнларини тезлаштиришга хизмат қилади. Инфляция механизми ўз – ўзидан ривожланиб, барча соҳа ва тармоқларни қамраб олади, унинг таъсирида жамғармалар ҳажми қисқаради, кредит, инвестиция ва товарлар таклифи камаяди.
Инфляцияни келтириб чиқарувчи биринчи сабаб – мамлакатда бозор механизмларининг тўлиқ жорий этилмаслиги, давлатнинг бюджет даромадлари ва харажатлари устидан монопол тартибини жорий этиши ҳисобланади. Бунда давлат бюджетининг даромадларидан ортиқча бўлган харажатлар, яъни бюджет тақчиллиги муомалага қўшимча пуллар чиқариш йўли билан қопланади. Бюджет тақчиллигини қоплаш учун муомалага чиқарилган пуллар товар моддий қийматликлари билан таъминланмаганлиги оқибатида мамлакатда инфляция даражасининг ортишига олиб келади.