13-Mavzu: Institutsionalizm yo’nalishini mohiyati va axamiyati Institutsionalizmning kelib chiqishi va undagi yangi rahnamolar

TORSTEIN VEBLEN

1. 
   Torstein Bunde Veblen (1857-1929) amerika ortodoksal talimotining otasi edi va ba’zan ta’sischisi deb atalardi. Uning noortodoksal nazariyaga qarama qarshi ilmiy va axloqiy qarashlari Qo’shma Shtatlardagi ortodoksal fikrlar rivojiga katta ta’sir ko’rsatdi. Veblenning turmush tarzi uning qarashlariga ta’sir ko’rsatgan. Chunki u norvegiyalik immigrantining o’g’li bo’lib, Viskonsin va Minesotta qishloqlarida katta bo’lgan edi. U Korleton kollejiga kirganida uning inglizcha nazorati buyruqlari Amerika jamiyat bilimlari kabi tanqis edi va u hech qachon amerika asosiy oqimiga to’liq qo’shila olmadi, u huddi ijtimoiy va iqtisodiy bema’niliklarni, Marsni tekshirgan kabi kulgili baholardi. Uning mukammalligi Kareltonda J.B.Klark tomonidan tan olindi, u keyinchalik marginal tahlil yaratish-ga hissa qo’shdi. Klarkning ruhlantirishi bilan Veblen maktabini bitirish uchun Sharqqa ketdi. U Yaledan o’zining falsafadagi doktorlik darajasini qabul qildi. Lekin o’qituvchilik kasbini egallashga layoqatsiz edi, ma’lum bo’lishicha bunga uning ateizm ruhidagi qarashlari sababchi bo’lgan. Shunday qilib Veblen fermaga qaytdi, kollejda yaxshi ko’rgan qizi bilan oila qurdi va yetti yilini o’qish va fikrlashga sarfladi. 35 yoshida, Kornelda doktorlik ishi ilmiy darajasini himoya qildi. Hali ham akademik vazifa topishga layoqatsiz edi, u Chikago universitetidagi ilmiy darajani qabul qildi, u nihoyat iqtisodiyot instruktorligini tanladi va unga siyosiy iqtisodiyot jurnali muharrirligi toprshirildi. U hech qachon universitet boshqaruchisi sifatida tanilmadi va hech qachon to’liq professorlik darajasiga yetib bormadi, hayotning qolgan qismini kollejdan kollejga ko’chish bilan o’tkazdi. Bu aniq emas, balki, uning omadsizligi ilmiy izlanishlari kasbiy tan olinishining qabul qilinishida edi. Uning ziyrakligi natijasida Amerika kapitalizmi tanqidi ta’min-landi. U deyarli hammasini e’tiborsiz qoldirdi, lekin uning eng yaxshi talabalari yoki shaxsiy hayoti turmush bilan bog’liq qiyinchiliklar va voqealar bilan chigal-lashgan edi. 1920 –yilning o’rtalarida, ichki siyosiy nizolardan bir necha yil keyin Amerika iqtisodiy asotsiatsiyasi bunday sharoitda Veblen asotsiatsiyaning prezidenti bo’lishini taklif qildi, u asotsiatsiyaga qo’shildi, va fikrini bildirdi. U kerakligida o’z vaqtida kelmaganlarni tasdiqlash taklifini inkor etdi.
   

Veblenning ayrilgan holdagi qishloqcha tarbiyasi uning falsafa mashg’ulot-larida ijtimoiy fanlarni keng o’qishi, Darvin revolutsiyasi mohiyatini chuqur qadrlashi uning Amerika kapitalizmini tahlil qilishida aks etgan. Uning ishlari sifatini uslubi va so’z tanlashi ko’rsatdi, buni ba’zi yozuvchilar yuqori darajada qiziqarli deb topishdi, boshqalari esa qo’llab quvvatlamadi. U o’quvchilarini ko’zga tashlanadigan iste’moldagi atamalarni ishlatish orqali noqulay holatga tushurishni yaxshi ko’rardi. Biz ham saqlangan tabaqaning ham yashirin aholining vakil-larimiz. Universitet prezidentlari, bular aql zakovatning sardorlari va amaliyotga to’sqinlik qilgan biznes odamlari xizmatining boshliqlari edi. Sanoat - bu odatdagidan ko’proq ishlab chiqarish va samaralilikning vijdonli to’xtatilishi talab qilinishidagi foyda edi. Veblen cherkovni “madaniy organizmdan holi bo’lgan tuynuk” sifatida tasvirladi. V.S.Mitchel Veblenning hazilni tushunishini, qadrla-shini e’tirof etdi; balki shuning uchun ham u iqtisodchilar tomonidan yaxshi tushunilmagan.