13-mavzu: lug`at tarkibining faol va nofaolligi jihatidan tavsiflanishi qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar)

1. Hududiy dialektal leksika

Bir millatning ma’lum hududdagina yashaydigan vakillari tomonidan ishlatiladigan so`zlar yig`indisi dialektal leksika deb ataladi.Dialekt – yunoncha so`z bo`lib, dialektos – «tilning mahalliy ko`rinishi» demakdir³. Dialektal leksika birligi dialektizmlar deb yuritiladi.

Millatning ma’lum hududda yashaydigan qismi ishlatadigan birliklar ichida adabiy tilga tegishlilari ham bo`lishi mumkin. Dialektizmlar tilning faqat mahalliy ko`rinishigagina tegishli bo`lgan birliklardir.
Dialektal leksika tarkibida quyidagi ko`rinishlar mavjud:
1) lug`aviy dialektizmlar shakl va ma’no jihatidan shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Bunday dialektizmlar ham ikki xil bo`ladi:
a) to`liq dialektizmlar shakli ham, ma’nosi hamfaqat shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Masalan: xorazmcha:momo (buvi), gashir (sabzi), moyak (tuxum), o‘jak (buzoq), taxya (do‘ppi), sеcha (chumchuq), hovva (ha); farg‘onacha:valish (ishkom) paqir (chеlak); buxorochakallapo‘sh (do‘ppi), inak (sigir), nana (ona); toshkеntcha:ada (ota), doda (bobo).
b) yarim dialektizmlar faqat ma’nosigina shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Masalan, xorazmchatakaso`zining “yostiq” manosi, o`ra so`zining “ustun” manosigina shevaga xosdir, adabiy tilda taka va o`ra so`zlari boshqa ma’nolarni (“echkining erkagi” va “qazilgan chuqurlik” ) ifodalaydi.
Bir lug`aviy dialektizm har xil shevalarda har xil ma’nolarni ifoadalaydi: andi so`zi Toshkent shevasida “lo`li yoki qorayib ketgan, kir odam” ma’nosini ifodalasa, Qashqadaryo (Qovchin) shevasida “anqov, bechora” ma’nolarini bildiradi<sup>4</sup>.
2) fonetik dialektizmlar adabiy tildagi so`zdan tovushlari bilan farqlanadigan birliklardir: jo`q (ad. yo`q), dag` (ad. tog`), chish (ad. tish) va b.