13-mavzu: O’zbekiston va jahon hamjamiyati reja

Xitoy XalqRespublikasivaO‘zbekiston. O‘zbekistonRespublikasivaXXRo‘rtasidagiikkitomonlamahamkorliktizimidao‘zaromunosabatlarmuhimrolo‘ynaydi. XitoyO‘zbekistonmustaqilligini 1991 yil 27 dekabrdatanolgan. 1992 yil 2 yanvardaushbumamlaktbilandiplomatikaloqalaro‘rnatilgan. Harikkimamlakato‘rtasidahamkorlikaloqalario‘rnatilgandankeyiniqtisodiyot, savdo, fanvatexnika, madaniyatvasan’atsohasidao‘zaromanfaatlihamkorlikjadalrivojlanishiuchunko‘pdanko‘pimkoniyatlarvujudgakeldi. O‘tganyillarmaboynidaikkidavlato‘rtasidasheriklikmunosabatlarivahamkorlikniyanadarivojlantirishto‘g‘risidabirqanchadeklaratsiyalar, memorandumlarvaboshqahamkorlikkaoidbitimlarimzolangan.
Agarraqamlargamurojaatqilinsa, 1992 yildanto 2009 yilgaqadarO‘zbekistonvaXXRo‘rtasidao‘zarotovaraylanmasio‘shadavrganisbatan 6 barobargaoshganbo‘lsa, 2008-yildadunyodakechayotganmoliyaviyinqiroztufaylibuko‘rsatkich 1.200 mln. dollarnitashkilqilganva 2007-yilganisbatano‘zarotovaraylanmasi 25% gakamaygan. 2008 yilgaqadarO‘zbekistongakiritilganXitoyinvestitsiyalarihajmi 11 mlrd. dollarnitashkilqilgan. Kiritilayotganinvestitsiyalarnafaqatneft-gazsohasiga, balkitransport, telekommunikatsiya, gidroenergetika, engilsanoatkabisohalargahamjalbqilinmoqda.
O‘zbekistonXitoygaenergiyaresurslari, neftvaneftkimyosimahsulotlari, paxtatolasi, ipak, o‘g‘it, meva-sabzavotkabimahsulotlareksportqiladi. Xitoydanesamamlakatimizgamexanikvaelektronuskunalar, optikapparatlar, dori-darmon, to‘qimachilikmahsulotlari, plastmassavaplastmassabuyumlar, ranglivaqorametallar, yog‘ochvayog‘ochdantayyorlanganmahsulotlarimportqilinadi.
Agarraqamlargamurojaatqilinsa, 2016 yilgachaO‘zbekistondaXitoysarmoyasiishtirokidatuzilgan 700 danortiqqo‘shmakorxonamavjudbo‘lgan. Ularasosanengilsanoat, to‘qimachilik, qishloqxo‘jaligimahsulotlariniqaytaishlash, axborottexnologiyalarikabisohalardaisholibboradi. Toshkentshahridafaoliyatko‘rsatibkelayotgan “Elektronhisoblagich” O‘zbekiston - Xitoyqo‘shmakorxonasibungamisolbo‘laoladi.
2004 yildanbuyonfaoliyatyuritayotgan “Elektronhisoblagich” qo‘shmakorxonasi “O‘zbekenergo” aksiyadorlikjamiyatihamdaXitoydagi “HolleyGroup” korporatsiyasihamkorliginingamaliynatijasidir. Mazkurkorxonasarmoyasining 40 % O‘zbekistonga, 60 % Xitoygategishlidir. Qo‘shmakorxonaelektrenergiyasisarfinihisoblaydiganturlixilvao‘lchamdagibirfazalivauchfazalielektronhisoblagichlarishlabchiqarishgaixtisoslashgan. Korxonadailg‘ortexnologiyalarasosidatayyorlanayotganmahsulotlarxonadonlarvatashkilotlaruchunmo‘ljallanganbo‘lib, yuqorisifati, qulayligi, xalqaroandozalargamosligibilanajralibturadi .
O‘zbekistondaXitoyningfoizsiz (12 millionAQSHdollari) vaimtiyozli (36,3 millionAQSHdollari) kreditlariasosidaqatorijtimoiyloyihalarhamamalgaoshirilmoqda. Bundantashqari, Xitoy“Eksimbanki”O‘zbekistonga 300 milliondollarlikeksportkreditiajratgan.O‘zbekistonTashqiiqtisodiyfaoliyatmilliybankibilanXitoyEksimbankio‘rtasidatelekommunikatsiyatarmoqlarinirivojlantirishhamdaTo‘polangGESigaagregato‘rnatishbo‘yichaloyihalarnimoliyalashtirishto‘g‘risidaikkitakreditbitimi, “Farg‘onaazot” OAJbilan “Grinkul” kompaniyasio‘rtasidaqo‘shmakorxonatuzishto‘g‘risidata’sishujjatlari, “Motorzavodi” da “Grinkul” kompaniyasiishtirokidadvigatellarishlabchiqarishniyo‘lgaqo‘yishto‘g‘risidahamkorlikmemorandumiimzolangan.
So‘nggiyillardaikkimamlakathamkorligidamobiltelefonapparatlariishlabchiqarishbo‘yichahamkorlikmemorandumi, “Markazsanoateksport” kompaniyasitomonidanXitoygamisetkazibberishto‘g‘risidabitimhamolibborilayotganamaliyishlarnatijasidir. SHuningdek “O‘zsanoatmashimpeks” kompaniyasitomonidanXitoygapaxtaetkazibberishto‘g‘risidabitim, “O‘zkimyosanoat” kompaniyasibilan “LuyangLanbin” kompaniyasio‘rtasidaanglashuvprotokoli, “O‘zkimyosanoat” kompaniyasibilan “Grinkul” kompaniyasio‘rtasidaqo‘shmakorxonatashkiletishto‘g‘risidabitimimzolangan.
Bundantashqari, tomonlaro‘rtasidayanabirqatormuhimbitimlarbo‘lib, ularikkitomonlamaiqtisodiyhamkorlikrivojigaasosbo‘lmoqda. Jumladan, “XitoyvaO‘zbekistonhukumatlario‘rtasidasavdo-iqtisodiybitim”, “Ikkitomonlamasoliqsolinishigayo‘lqo‘ymaslikto‘g‘risida” bitim, “XitoyvaO‘zbekistono‘rtasidainvestitsiyalarnihimoyaqilishto‘g‘risida”gibitim “Savdo-iqtisodiy, investitsionvamoliyaviyhamkorliknikengaytirishto‘g‘risida” memorandumshularjumlasidandir.
Ikkitarafningumumiysa’y-harakatlaribilanhozirgivaqtdaiqtisodiyhamkorlikningshartnomaviy - huquqiynegizishakllantirilgan, o‘zarosavdohajmifaolo‘sibbormoqda, investitsiyalarsohasida, shujumladan, iqtisodiyotningneft-gaztarmog‘idahamkorlikfaolrivojlanmoqda, shuningdek, transport - kommunikatsiyajabhasidahamyangiimkoniyatlarpaydobo‘lmoqda. Xususan, 2009-yildaikkimamlakato‘rtasidaimzolanganikkitaraflamashartnomalardoirasidaO‘zbekistongajami 1,5 mlrd. AQSHdollarimiqdoridaXitoyinvestitsiyalarijalbqilingan. Mazkurmablag‘larenergetika, kimyosanoati, geologiyaqidiruv, kommunalxo‘jalik, ta’lim, sog‘liqnisaqlashkabisohalardaloyihalarniamalgaoshirishgayo‘naltirilmoqda .
XXRkompaniyalaribilaninvestitsionhamkorlikningmuhimyo‘nalishihisoblanganneft-gazsektorinialohidaqaydetishlozim. Mazkurtarmoqbo‘yichahamkorlikhamo‘ziningevolyusiyasigaega. Masalan, buborada 2005-yilda «O‘zbekneftegaz» kompaniyasivaXitoymilliyneft-gazkorporatsiyasi (NP) o‘rtasidato‘g‘ridan-to‘g‘riinvestitsiyalarkiritishbo‘yichahajmitaxminan 600 mln. AQSHdollaribo‘lganqo‘shmakorxonatashkiletishto‘g‘risidabitimimzolandi. 2006-yildaO‘zbekistondaXitoyningkapitaliulushi 100% bo‘lgan «NPSilkRoad» sho‘bakompaniyasitashkiletilib, uhozirgivaqtdaO‘zbekistondagiBuxoro, Xiva, Farg‘onavaUstyurtneft-gazmintaqalaridabeshtainvestitsionblokdageologiya - qidiruvishlariniamalgaoshirishgakirishdi. BundaXitoykorporatsiyasiO‘zbekistondagigeologiya-qidiruvishlariga 5 yilmobaynida 208,5 mln. AQSHdollarimiqdoridagimablag‘larniinvestitsiyaqiladi.
BirinchiPrezidentIslomKarimovning 2005-yilXitoygatashrifichog‘ida «O‘zbekneftegaz» vaXitoymilliyneft-gazkorporatsiyasio‘rtasidagio‘zarokelishuvgaasosanBuxoroviloyatiningJondortumanidanboshlanadiganO‘zbekiston - Xitoygazquvuriniqurilishi 2008-yilningiyunoyidanboshlandi. Ushbuloyihaningumumiyqiymati 2 mlrd. AQSHdollarinitashkiletadiva 500 kilometrlikikkitaliniyaniqurilishinio‘zichigaoladi. Ushbuliniyalarningbirinchisi 2009-yilningdekabrida, ikkinchisi 2011 -yildaquribbitkazildi .
DavlatlararoiqtisodiyaloqalardaBuyukIpakYo‘linitiklashstrategiyasidoirasidaO‘zbekiston - Qirg‘iziston - Xitoytemiryo‘liniqurishvaavtomobilmagistraliniqaytata’mirlashloyihasiyaxshiimkoniyatlargaega. Tranzitimkoniyatlariniro‘yobgachiqarishistiqbollarihamXitoy - Qirg‘iziston - O‘zbekistontemiryo‘li (Qoshg‘ar - Irkishtom - O‘sh - Andijon -Toshkent) loyihasiniamalgaoshirishbilanbog‘liq. Loyihaningdastlabkiqiymati 1,2 -1,5 mlrd. AQSHdollarinitashkiletadi. Mutaxassislarninghisob-kitoblarigako‘ra, dastlabkibosqichningo‘zidatashiladiganyuklarhajmiyiliga 5 mln. tonnanitashkiletadi, keyinchalikesa, 17-20 mln. tonnanitashkiletishimumkin. Buyo‘ltovarlarnitransportdatashishvaqtivamasofasiniilgarimavjudbo‘lganyo‘llargataqqoslagandategishliravishda 7-8 kunva 900 kmgakamaytirishimkoniniberadi, buesayuktashishqiymatinikamaytiradi.
Ikkidavlato‘rtasidagido‘stliko‘zaroishonchvasiyosiyhamjihatliksavdo-iqtisodiyaloqalarrivojida, hamkorlikdako‘plabqo‘shmabiznesloyihalarinihayotgatatbiqetishdakuchlirag‘batlantiruvchiomilbo‘lmoqda. O‘zarotovarayirboshlashko‘rsatkichi 2008-yilda 1,2 milliardAQSHdollarinitashkiletganbo‘lsa, 2011-yilda 2,6 milliardAQSHdollarigaetdi. Buboradasavdo-iqtisodiysohadagio‘zarohamkorliktoborao‘sibbormoqda. 2003 yildaikkitomontovarayirboshlashxajmi 216 mlnAQSHdollarigatengbo‘ldi. O‘zbekistonningXitoygaqilganeksport 53 mln, import 163 mlnAQSHdollarinitashkiletdi. 2001-2004-yillardaXitoybilantovaraylanishhajmito‘rtmarotabaoshdi.
O‘zbekistondaXitoyinvestorlariishtirokidatuzilgan 122 korxonaro‘yxatdano‘tgan. SHulardan 102 tasiqo‘shmakorxona, 20 tasi 100% XitoysarmoyasihisobidanXitoykompaniyalarining 23 takorxonasifaoliyatko‘rsatmoqda. 2017 yilgakelibXitoyningO‘zbekistongakiritilgansarmoyasixajmi 435 mlnAQSHdollarinitashkiletadi.
2011-2017 yillardao‘zarotovarayirboshlashhajmiqariybto‘rtbarobaroshgan. 2017yilningbirinchiyarmidao‘zarosavdoyanadajadallashib, 59 foizo‘sdiva 2,3 milliarddollarnitashkiletdi. Davometayotganglobalmoliyaviy-iqtisodiyinqirozoqibatidajahoniqtisodiyotidagiumumiypasayishgavamuammolargaqaramay, mamlakatlarimizo‘rtasidagisavdobarqarorsur’atlardao‘sayotganinialohidata’kidlashjoiz.
Investitsiyaviyhamkorlik- O‘zbekistonvaXitoyo‘rtasidagio‘zarohamkorlikningengmuhimyo‘nalishidir. Ushbuhamkorlikaynipaytdaharikkitomonuchunustuvorloyihalarxisobidankengayib, engmuhimbarchayo‘nalishlarbo‘yichasifatjihatidanyangibosqichgako‘tarildi.
XitoyO‘zbekistoniqtisodiyotigaengko‘pinvestitsiyakiritayotganyiriksarmoyadorlardanbiridir. O‘zlashtirilganto‘g‘ridan-to‘g‘riinvestitsiyalarhajmi 6,7 milliarddollardanoshdi.BularqatoridaQo‘ng‘irotsodazavodi, Dehqonobodkaliylio‘g‘itlarzavodiniqurishvaishgatushirish, YAngiAngrenissiqlikelektrstansiyasivaAngrenko‘mirkoninitexnikqaytajihozlash, Xitoykompaniyalaribilanhamkorlikdaneft, gazhamdaurankonlariniqidirish, razvedkaqilishvao‘zlashtirishgaoidqatorqo‘shmaloyihalarbundayo‘zaromanfaatliinvestitsiyaviyhamkorlikningyaqqoldalillaridir.
2013 yildanboshlabO‘zbekistonda “Jizzax” maxsusindustrialzonasitashkiletilib, investorlaruchunmisliko‘rilmaganimtiyozvapreferensiyalarjoriyqilindi. Bugungikunda “Jizzax” maxsusindustrialzonasidamobiltelefonlar, zamonaviyqurilishmateraillarivaboshqayuqoritexnologiyalimahsulotlarishlabchiqarilmoqda.
O‘zbekistonningyirikmamlakat - Xindistonbilanmusaqilaloqalariga 1993 yildaasossolinadi. 1992 yil 10 maydaAshgabaddaO‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Eron, Turkiya, Pokistondavlatvahukumatrahbarlarininguchrashuvibo‘ldi. UchrashuvdaTransOsiyotemiryo‘linivujudgakeltirishmaqsadidaTajan-Seraxs-Mashhadtemiryo‘liqurishhaqidabitimni, bojxonaxizmatinitashkiletish, shusohauchunmutaxassislartayyorlashhaqidahujjatlarimzolandi.
O‘zbekistonrahbariyatining 1995 yilAQSHvitse-prezidentiAlbertGorbilanuchrashuvidavomidaO‘zbekistonvaAQSHo‘rtasidatenghuquqlivao‘zaromanfaatlialoqalarrivojigahamdaMDHdagixavfsizlikkadaxldormasalalarhaletildi. AynipaytdaAQSHO‘zbekistonningMarkaziyOsiyodatinchlikvabarqarorliknita’minlashdagietakchilikrolinitanolib, respublikamizbilanterrorizm, narkobiznesgaqarshikurash, mintaqaviyxavfsizlikvaI.KarimovningAQSHgatashrifichog‘idamuhokamaetilganboshqamasalalarsohasidatenghuquqlihamkorliknirivojlantirishniyatidaekanliginima’lumqildi. O‘zbekistonrahbarining 1996 yiliyunoyidaAQSHgaqilgantashrifidanso‘ngO‘zbekistontashqisiyosatidaAQSHo‘zigaxoso‘rintutdi. MazkurtashrifdavomidaO‘zbekistonvaAQSHo‘rtasidagialoqalarnirivojlantirish, hamkorlikninghuquqiyasoslarinikengaytirish, MarkaziyOsiyodabarqarorlikvaxavfsizlikmasalalaridafikryuritildi.O‘zbekistonRespublikasibilanAmerikaQo‘shmaSHtatlario‘rtasidamintaqaxavsizligi, ijtimoiy-iqtisodiyaloqalargaoidmasalalarnimuhimrolo‘ynaydi