14- мавзу: Ташқи савдо сиёсати. Режа

14.5. Демпинг ва демпинга қарши тадбирлар.
Ташқи савдони тартибга солишнинг бевосита тарифли бўлмаган усуллари гуруҳига божхона божларининг махсус демпингга қарши, компенсацион ва бошқа турлари киради.
Баъзи ҳолларда мамлакатлар томонидан махсус божхона божлари қўлланилади. Масалан, масулотлар олиб келиш xажми ва шарти маxаллий ишлаб чиқарувчиларга зарар келтирса ёки мамлакат манфаатларига зид бўлганда қeлланилади. Махсус божхона божларининг миқдори ҳар бир аниқ xолат учун алоxида ўрнатилади.
Демпинга қарши қаратилган божлар жаҳон амалиётида кенг қўлланилиб ўзида қўшимча импорт божларини акс эттиради. Улар одатда жаҳон нархларидан ёки импорт қилаётган мамлакат ички нархларидан паст нархлар бўйича экспорт қилинаётган маxсулотларга eрнатилади. Бу божларни белгилаш xақидаги қарорни халқаро суд маxаллий ишлаб чиқарувчилар ва сотувчилар мурожаатидан сeнг чиқаради xамда унинг миқдорини ва тeлаш тартибини белгилайди. Масалан, демпингга қарши божлар ўз валюта ресурсларини тўлдириш мақсадида жаxон бозорига хомашё ресурсларини экспорт қилишни кўпайтирган собиқ иттифоқдош республикаларига нисбатан фаол қўлланилмоқда.
Компенсацион божлар. Олиб келинаётган маxсулотлар каби олиб чиқилаётган маxсулотларга xам белгиланади. Улар ишлаб чиқариш ёки экспорт қилишда субсидиялар ажратилган ва бу олиб келиш ёки олиб чиқиш миллий ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларга зарар етказиши мумкин бўлганда қўлланилади. Бундай ҳолат давлат мамлакатга ўтказилган зарарни ёки давлатнинг молиявий харажатларини қоплаши лозим бўлган божларини ўрнатади. Компенсацион божлар миқдори аниқланган субсидиялар миқдоридан ошмаслиги лозим.
Сўнги ўн йилликларда экспортни ихтиёрий чегаралаш ва энг кам импорт баxоларини белгилаш xақида битимлар тузиш амалиёти кенг тарқала бошлади. Савдо чеклашларининг бу янги турларининг хусусиятлари уларни ўрнатишнинг ноанъанавий усулидан иборат. Яъни импорт қилувчи мамлакатни ҳимоя қилувчи савдо тecиқлари импорт қилувчи мамлакат чегарасида киритилганда экспортни ихтиёрий чегаралаш қeлланилади. Худди шунга ўхшаш энг кам импорт баxосини eрнатиш xам амалга оширилади. Бундай баxоларни eрнатган импорт қилувчи мамлакатлар билан контрактлар тузишда бунга экспорт қилувчи фирмалар томонидан қатъий амал қилинмоғи лозим. Экспорт баxоси энг кам даражадан пасайтирилган xолда импорт қилувчи мамлакат демпингга қарши бож киритади ва уни қўллаш бозордан чиқишга олиб келиши мумкин.
Экспортни давлат томонидан рағбатлантириш тадбири сифатида кўпгина мамлакатларда экспорт субсидиялари қўлланилади, яъни тажриба конструкторлик ишлари ва экспортга мўлжалланган ишлаб чиқаришни бевосита молиялаштириш ёки бу мақсадларга давлат бюджетидан имтиёзли кредитлар бериш кўзда тутилади.
Рўйхатга олиш ўрнатилган шаклда тeлдирилган рўйхатга олиш варақасини тақдим этиш, рўйхатга олинганлик рақамини бериш, ташқи иқтисодий алоқа қатнашчиларини расмий равишда чоп этиладиган давлат рўйхатлари тўпламига киритиш ва рўйхатга олинганлик xақидаги гувоxномани беришни ўз ичига олади.
Маxсулот баённомаси - бу ташқи иқтисодий алоқа қатнашчисининг маxсулотни давлат чегарасини кесиб eтаётгани xақида ушбу мамлакатда ўрнатилган қоидаларга мувофиқ берган расмий аризасидир. У икки кўринишда, яъни божхона баённомаси бўйича ва товар - транспорт харажатлари бўйича (етарли малака ва тажрибага эга бўлган ташқи иқтисодий бирлашмалар учун) амалга оширилади. Баъзи фуқаролар мамлакатга киришда ва чиқишда ташилаётган буюмлар, мулк шу жумладан валюта xақида баённомани бир хил андозадаги варақаларга тўлдиришлари лозим.
Ташилаётган юкларга баённома ташқи иқтисодий операция қатнашчиси томонидан xар бир масулот учун тeлдирилади ва унда операция тури (экспорт ва импорт) маxсулот номи, экспорт ва импорт қилинаётган мамлакат, валюта, маxсулотнинг умумий xақиқий баxоси ва бошқалар кўрсатилади. Бу ҳужжат асосида импорт, экспорт учун солиқлар миқдори аниқланади, хорижга пулларнинг ўтказилишининг тўғрилиги назорат қилинади. У фақат ташқи савдога эмас, балки бутун ташқи иқтисодий фаолиятга тeсиқ бўлган маъмурий тадбир бўлиб, валюта билан чегаралаш xисобланади.