14-Ma’ruza. Tilshunoslik tarixi (2-soat) Reja: Yevropada uyg’onish davridagi tilshunoslik

1. 
Til bilan tafakkur bir-birini taqazo etadigan ajralmas hodisa, tilsiz tafakkur, 
tafakkursiz til bo‘lmaydi.
2. 
Til va nutq antinomiyasi: til faoliyat bo‘lsa, nutq shu faoliyat ning, ya‘ni 
nutqning mahsulidir.
3. 
Nutq va tushunish antinomiyasi, so‘zning haqiqiy ma‘nosi faqat individning 
nutqida o‘z aksini topadi.
4. 
Ob‘ektiv va sub‘ektiv omillarning o‘zaro munosabati: har bir individ 
jamiyati tomonidan meros qoldirgan tildan foydalanadi, ayni paytda har bir 
so‘zlovchi o‘z nutq faoliyati bilan tilga sub‘ektiv hissa qo‘shadi va tilning 
taraqqiyotida ishtirok etadi.
5. 
Tilda zaruriylik va erkinlik antinomiyasi. Tildagi qonun-qoidalar hamma 
uchun zaruriy, ammo individlar erkin holda tilga o‘z hissalarini qo‘shadilar, ammo 
individlarning erkin harakatlari chegaralidir.
6. 
Tilda turg‘unlik va harakat antinomiyasi. Inson tili dinamik hodisa sifatida 
o‘zgarib turadi, chunki til xizmat qilayotgan jamiyatni o‘zi har doim harakatda va 
o‘zgarishlarga moyil. Shu bilan birga til nixoyatda turg‘un hodisadir.
Biroq Gumboldt tildagi milliylik xususiyatini ko‘ra olmagan, til ruhga xos bo‘lgan 
qonuniyatlar asosida rivojlanadi, deb bilgan. Ikkinchi bosqich Avgust Shleyxer va
German Shteyntalning naturalistik ta‘limoti bilan bog‘liq bo‘lib, XIX asrning 50-
60yillarni o‘z ichiga oladi.
Tilshunoslikda naturalizm ta’limoti 
Avgust Shleyxer (1821-1863) - nemis olimi, naturalizm ta‘limoti asoschisi. 
U botanika va falsafa fanlarini ham o‘rgangan, 1858 yildan Rossiya fanlar 
akademiyasining muxbir a‘zosi. Asarlari: ―Nemis tili‖ (1860), ―Hind-German 

---

tillari qiyosiy grammatikasining kompendiumi‖ (1861), ―Darvin nazariyasi va til 
haqidagi fan‖(1863), ―Insonning tabiiy tarixi uchun tilning ahamiyati 
haqida‖(1865). U Hind-Yevropa tillarining umumiy masalalari, german, slavyan, 
boltiq tillari bilan shug‘ullandi, litva tilini o‘rganib, jonli nutq bo‘yicha tadqiqot 
olib bordi. Eng mashhur asari ―Hind-German tillari qiyosiy grammatikasining 
kompendiumi‖ bo‘lib, unda qadimgi hind-yevropa tilini - bobo tilni qayta tiklab, 
uning har bir shahobchasi qanday rivojlanganini ko‘rsatmoqchi bo‘ladi.
Shleyxer naturalizmining asosiy mohiyati shundaki, u tilni jonli, tabiiy organizm, 
deb hisoblaydi. Organizm terminini to‘g‘ri - biologik ma‘noda talqin qiladi. 
Shleyxerning naturalistik qarashlari Darvinnig ―Turlarning paydo bo‘lishi va 
tabiiy tanlash‖ (1859) asaridan so‘ng yanada kuchaydi. Uning fikricha, ―Tillar 
insonning xohishidan tashqari paydo bo‘lgan, o‘sgan va ma‘lum qonunlar asosida 
rivojlanadigan tabiiy organizmdir. Ular o‘z navbatida qariydi va o‘ladi.‖ ―Tillar 
tovush materiyasidan tashkil topgan tabiiy organizmlardir‖ Shleyxer tilning 
ijtimoiy mohiyatiga yetarli ahamiyat qaratmaydi. Shuningdek, Shleyxer tillar 
―hayoti‖ va taraqqiyotini 2 davrga: taraqqiyot davri va inqiroz davriga bo‘ladi va 
tilning taraqqiyoti uning tanazzulidir, degan g‘oyani ilgari suradi. Bu g‘oyalar, 
albatta, tilshunoslar tomonidan qattiq tanqid ostiga olindi. Biroq uning tilni bir 
butun sistema deb qarashi tilni sistema va struktura, deb tushunishga imkon berdi.