14-mavzu. Hozirgi zamon iqtisodiy qarashlar evolyustiyasi. Reja

Keyns
Fridmen
Davlatning bozor xo’jaligiga aralashuvi zarur	Bozor o’zini o’zi tartiblashga qodir
Ish bilan bandlik yalpi talabga bog’liq	Iqtisodiyot o’zi ishlab chiqarish va ish bilan bandlik darajasini o’rnatadi
Pul massasi ishlab chiqarishga	Pul massasi – baholarning o’sishi
nisbatan xolis (yomon ham, yaxshi ham ta’sir etmaydi)	va kon’yunkturaning o’zgarishi sababchisidir
Asosiy muammo - ishsizlik	Asosiy muammo – inflyastiya
O’zgaruvchan pul siyosati lozim	Barqaror pul siyosati zarur
Byudjet kamomadi – talabni rag’batlantirish vositasi	Byudjet kamomadi – inflyastiya sababchisi

Monetarizm ham, Keynschilik ham iqtisodiyotni tartiblash zarurligidan kelib chiqadi. Ularning nazariy tavsiyalari muayyan bir davrda qo’l kelsa, boshqa davrda ish bermaydi. Shu bois, iqtisodiy vaziyat va sharoitlarga qarab ulardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

19. 
    asrning oxiri XX asrning boshida yuzaga kelgan konkret- tarixiy sharoit ta’sirida AQSh ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan dunyoda eng rivojlangan mamlakatga aylandi. Aynan Amerikada birinchi bo’lib erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotning monopolistik iqtisodiyotga o’tishi bilan bog’liq bo’lgan muammolar ancha keskin shaklda namoyon bo’la boshladi. Bu AQShda ilk bor antimonopol chora-tadbirlarning ishlab chiqilishiga, ularning XIX asrning oxirida mamlakatda qo’llanilishiga asosiy sabablardan biri bo’ldi. Keyinchalik dunyodagi barcha rivojlangan mamlakatlar bunday chora-tadbirlardan keng qo’llana boshladi.
    

XX asrning boshida AQSh iqtisodchi-olimlari iqtisodiyotda kuchayib borayotgan monopolistik tendenstiyalarni tahlil qilgach va o’z mamlakatining

«antitrest» siyosatiga ta’sir ko’rsatgach, iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazorat qilish konstepstiyasiga asos soldi. Ularning nazariyasi hozirgi kunda iqtisodiy fanda ijtimoiy institustional yoki oddiy qilib aytganda institustionalizm deb ataluvchi yangi yo’nalishni boshlab berdi.

«Institustionalizm» atamasi asosida «institut» tushunchasi yotadi. Institut institustionalistlar tomonidan jamiyatning rivojlanishda asosiy kuch sifatida ko’riladi. Institustionalizm tarafdorlari

«institut»larga har xil kategoriya va tushunchalarni masalan, davlat, oila, tadbirkorlik, monopoliyalar, xususiy mulkchilik, kasaba uyushmalari, huquqiy qoidalar, din, axloq va shu kabilarni kiritadilar.

Institustionalizm – bu ma’lum ma’noda iqtisodiy nazariyadagi yangi klassik yo’nalishga muqobil nazariyadir. Agar yangi klassiklar A.Smitning bozor xo’jaligi mexanizmining takomillashganligi va iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartiblashi to’g’risidagi tezisiga va «sof iqtisodiy fan» ga amal qilsalar, institustionalistlar esa moddiy omillar bilan birga iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi deb ruxiy, ma’naviy, huquqiy va boshq omillarni ham hisoblaydilar. Boshqacha aytganda, institustionalizm o’zi tahlil qiladigan predmet sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ham iqtisodiy, ham noiqtisodiy muammolarni ilgari surdi. Bunda tadqiqot ob’ekti institutlar – birlamchi yoki ikkilamchi turlarga ajratilmaydi va bir-birlariga qarshi qo’yilmaydi.

T.Veblen – institustionalizm asoschisi. Institustionalizmning vatani AQSh, uning asoschisi Torsteyn Veblen (1857–1929) hisoblanadi. Zamonaviy institustionalizm yo’nalishining dastlabki ko’rinishlari T.Veblenning «Bekorchi sinf» nazariyasi asarida izohlab berilgan.

Mazkur kitob muallifining fikriga ko’ra, iqtisodiy nazariya bilan iqtisodiy reallik o’rtasida juda katta uzilish mavjud. Birinchisi, garmoniyaga (muvozanatga) asoslanadi, ikkinchisida uzluksiz evolyustiya sodir bo’ladi, yashash uchun keskin kurash ketadi. Buyumning foydaliligi va unga erishishning qiyin va mushkulligini doimo taqqoslab boruvchi «iqtisodiy odam» modeli shak-shubxasiz eskirdi. Haqiqatda esa insonning xatti- harakati juda ko’p omillarga ko’pincha ichki qarama-qarshiliklarga bog’liq. Taqlid qilishga va raqiblikka bo’lgan tug’ma moyillik bilan birga, uning xatti-harakatiga an’ana, axloq, urf-odat, shuningdek, obro’ga bo’lgan intilish juda kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun iqtisodiy tahlil qilishda har xil «institutlarni» (ular yuqorida ko’rib chiqildi) hisobga olish zarur.

T.Veblenning fikriga ko’ra, alohida sub’ektlarning xatti- harakatini emas, balki kasaba uyushmalarining, siyosiy partiyalarning ish harakatini o’rganish kerak. Iqtisodiy nazariya bilan iqtisodiy sub’ektlarning asosiy unsurlari (er egalari, ishchilar, kapitalistlar va injener - texnik ishchilar) o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni aniqlash muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotda ularning roli har xildir.

Bozor xo’jaligi amal qilishining dastlabki bosqichida hokimiyat va mulk tadbirkorlar qo’lida bo’ladi. Oldin yagona bo’lgan bu sinf keyinchalik kapital egalariga va ishlab chiqarishni tashkil etuvchilarga ajraladi. Kapital egalarini faqat o’z kapitallariga keladigan foyda qiziqtiradi, ular o’z kapitallarini ishlab chiqarishga qo’ymaydilar, balki faqatgina kreditga beradilar. Ularning daromad manbai bo’lib real sektor emas, balki moliya sohasida aylanib turuvchi qimmatli qog’ozlar hisoblanadi. Bu ma’noda kapital egalari bekorchi sinfni tashkil etadi. Ishchilar, shuningdek, ishlab chiqarishni tashkil etuvchilar va texnik mutaxassislar unumli sinf hisoblanadilar, ular o’z kapitallariga ega emas va bekorchi sinf kreditga qo’ygan vositalardan foydalanib ish yuritadilar.

Bekorchi sinfning hukmronlik mavqei butun bir iqtisodiyotning amal qilishida kredit rolining haddan tashqari oshib ketishiga olib keladi. Kapitalning anchagina qismi chayqovchilik maqsadlarga foydalaniladi va ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo’naltirilmaydi. Kredit inflyastiyasi vujudga keladi, uning orqasidan ssudani zudlik bilan qoplash talabi zarurligi kelib chiqadi. Natijada ommaviy bankrotlik va turg’unlik yuzaga chiqadi, ular o’zining davom etishi muddati bo’yicha iqtisodiy yuksalish davridan ancha ortib ketadi.

Bekorchi sinf bilan unumli sinf o’rtasidagi antagonizmning echilishi shunga olib keladiki, hokimiyat texnokratlar qo’liga o’tadi. Kapitalga bo’lgan mulkchilik akstionerlik shaklini oladi va shu bilan xususiy mulk bo’lishdan to’xtaydi.