14-mavzu. Mehnat bozori statistikasi mehnat bozori tushunchasi va statistikasining vazifalari

S 

Q
 
W 
Xodimlarning amaldagi va zarur soni o’rtasidagi farq yashirin to’liq bo’lmagan 
ish bilan bandlik (agar musbat bo’lsa) yoki aksincha, ishchilarni ekspluatatsiya 
qilishning yuqori darajasini (agar manfiy bo’lsa) ko’rsatadi. 
Ish bilan bandlikni ta’riflaganda, shuningdek, iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari 
bo’yicha bir kishiga ish vaqtining o’rtacha amaldagi miqdori 

t '

aniqlanadi:


t 
'

T 




bunda: 
t '

i

1 
,

T
i 
i

1 
t 
' 

i -iqtisodiyot tarmog’idagi (sohasidagi) ish vaqtining davomiyligi; 
T
i

i - iqtisodiyot tarmog’idagi (sohasidagi) xodimlar soni;

T
i
– mamlakat 
i

1 
iqtisodiyotida ish bilan band bo’lgan umumiy xodimlar soni; N – iqtisodiyot 
tarmoqlari soni. 
Respublika bo’yicha bir kishiga to’g’ri kelgan haqiqatda ishlangan kishi- 
soatlar miqdori 2009 yilda 2003 yilga nisbatan yil bo’yicha 293,4 soatga, oy 
bo’yicha 24,5 soatga va kun bo’yicha 1,02 soatga oshgani holda, ushbu ko’rsatkich 
Andijon, Buxoro, Jizzax, Surxondaryo, Toshkent va Xorazm viloyatlarida pasaygan. 
Bu holat ayrim viloyatlarda ish vaqtidan foydalanish masalasida muammolar 
mavjudligini ko’rsatadi. 
Aholining iqtisodiy faolligini tahlil qilish uchun ishsizlik va to’liq bo’lmagan 
ish bilan bandlikning umumiy darajasi ko’rsatkichini qo’llash mumkin. U ish uchun 
ehtimoliy mumkin bo’lgan foydalanilmay qolgan ish vaqtining amaldagi yoki 
mumkin bo’lgan ish vaqtiga nisbati kabi belgilanadi. Yuqorida sanab o’tilgan 
ulushlar va nisbatlar ikkala jinsdagi va ma’lum yosh guruhlaridagi shaxslar uchun 
alohida hisoblanishi mumkin. 
Ishchi kuchi tashqi migratsiyasining statistik ko’rsatkichlarini xalqaro 
taqqoslashlarda mos holda immigrant va emigrant, mehnatkash-immigrant va 
mehnatkash-emigrant atamalari ishlatiladi. Har bir davlat yoki davlatlar guruhi 
uchun tegishli statistik ma’lumotlar bo’lganda, quyidagi mutlaq ko’rsatkichlarni 
hisoblash maqsadga muvofiq bo’ladi: 
N 

---

– immigrantlarning (kelishlarning) soni – jami, 
ulardan: mehnatkash-immigrantlar: 
– emigrantlarning (chiqishlarning) soni – jami, 
ulardan: mehnatkash-emigrantlar: 
umumiy migratsiya saldosi, jumladan: mehnat migratsiyasining saldosi: 
migratsiyaning umumiy hajmi,
jumladan: -mehnat migratsiyasining hajmi. 
Umumiy va mehnat migratsiyasining saldo ko’rsatkichlari tahlili har bir 
muayyan davlatning aholi va ishchi kuchining “jalb etish yoki chiqib ketish 
markazlariga” kiritish uchun asos bo’ladi. Masalan, emigratsiyaning 
immigratsiyadan ustunroq bo’lishi “netto-emigratsiya” yoki sof emigratsiya 
deyiladi, immigratsiyaning emigratsiyadan ustunroq bo’lishi esa “netto- 
immigratsiya” yoki sof immigratsiyani ko’rsatadi. 
Xalqaro mehnat migratsiyasining mutlaq statistik ko’rsatkichlari asosida 
tegishli ko’rsatkichlarning nisbiy vaznlarini hisoblash mumkin. 
Ishchi kuchi xalqaro migratsiyasining nisbiy ko’rsatkichlariga kelsak, shuni 
qayd etish kerakki, ma’lum axborotlar bo’lganda ular muayyan davlatning hududida 
yashovchi mehnatga layoqatli aholining o’rtacha yillik soniga nisbatan hisoblanadi 
va quyidagi indikatorlar bilan belgilanadi: 
– mehnat immigratsiyasi koeffitsienti; 
– mehnat emigratsiyasi koeffitsienti; 
–mehnatkash-migrantlar orttirmasining intensivligi koeffitsienti; 
– mehnat migratsiyasi hajmining intensivligi koeffitsienti (yoki mehnat 
migratsiyasining me’yori); 
– tashqi mehnat migratsiyasi unumdorligi koeffitsienti; 
– tashqi mehnat migratsiyasining nisbiy saldosi. 
Mehnatkash-migrantlarning oqimlarini hisobga olishni yo’lga qo’yilgan 
tizimida ishchi kuchining an’anaviy eksporterlari bo’lgan davlatlar uchun ishchi 
kuchi reemigratsiyasining hamda reemigrantlarning kelib chiqish davlatidagi 
salohiyatidan foydalanishning statistik tavsifi muhim ahamiyat kasb etadi. 
Reemigrantlarning ixtiyoriy qaytib kelishi va jarayonlarga moslashuviga ta’sir 
ko’rsatuvchi omillarni aniqlash uchun statistik usullar yordamida vataniga 
qaytishning sababi; mehnat shartnomalari (kontraktlari) amal qilish muddati 
tugaganidan keyin vataniga qaytib kelayotgan emigrantlarning soni va tarkibi; 
reemigrantlar tarkibining chet elga chiquvchilar va chet elda ish bilan band 
bo’lganlarning tarkibi bilan o’zaro bog’lanishi; ijtimoiy ierarxiyada va ishlab 
chiqarish faoliyatida tutgan o’rnining o’zgarishi; ishga joylashish imkoniyatlari va 
hokazo. Ishchi kuchi reemigratsiyasini o’rganishning statistik amaliyotini 
takomillashtirish maqsadida reemigratsiya koeffitsientini quyidagi formula bo’yicha 
hisoblash taklif etiladi: