14-mavzu. Mehnat bozori statistikasi mehnat bozori tushunchasi va statistikasining vazifalari
Download 480.36 Kb. Pdf ko'rish
|
18-MAVZU. MEHNAT BOZORI STATISTIKASI
|
IFK
, ishsizlik IK va ish bilan bandlik IBBK koeffitsientlari ayrim yosh va jins guruhlari bo’yicha hamda umuman o’rtacha yillik doimiy aholi uchun aniqlanadi. Bunda ish bilan bandlik va ishsizlik koeffitsientlarini quyidagi taqqoslash negizlariga ko’ra hisoblash mumkin: a) o’rtacha yillik doimiy aholining soniga nisbatan S o`. y.d .a b) iqtisodiy faol aholining soniga nisbatan S f .a . Yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlarni hisoblash quyidagi formulalar bo’yicha amalga oshiriladi: IFK IBBK S f .a S o`. y.d .a S i.b.b.a S o`. y.d .a 100 100 IK S i.a S o`. y.d .a 100 IBBK S i.b.b.a S f .a 100 IK S i.a S f .a 100 O’rtacha yillik doimiy aholi tarkibida faol aholi ulushining 1991–2000 yillarda kamayib, 2000–2009 yillarda esa oshib borganligini ko’rsatmoqda. Ushbu ko’rsatkich O’zbekiston Respublikasi bo’yicha 1991 yilda 39,6 foizni, 1995 yilda 37,3 foizni, 2000 yilda 36,6 foizni tashkil qilib, 2009 yilga kelib 43,0 foizga teng bo’lgan. Respublika hududlari kesimida eng yuqori faollik darajasi 2009 yilda Toshkent shahrida (53,5 foiz), Navoiy (50,2 foiz) va Buxoro (49,2 foiz) viloyatlarida kuzatilgan bo’lsa, eng past darajadagi faollik esa Jizzax (35,0 foiz), Namangan (37,3 foiz) viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasida (37,7 foiz) qayd qilingan. Bunday farqlanish asosan ushbu hududlardagi ish bilan bandlik darajasi bilan uzviy bog’liqlikdadir. Ish bilan bandlik va iqtisodiy faollik koeffitsientlarining o’zgarish tendentsiyalari deyarli bir xil bo’lib, 1991 yilda ushbu koeffitsientlar darajalari ham bir xil bo’lgan. Buning sababi, shu yili, Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra, iqtisodiy faol aholi soni ham, ish bilan band aholi soni ham 8 255,0 ming kishiga teng bo’lgan. Keyingi yillarda esa ular orasidagi farq oshib borgan. Masalan, 2009 yilda faollik koeffitsienti 43,0 foizga teng bo’lsa, ish bilan bandlik koeffitsienti 40,8 foizga teng bo’lgan, ya’ni ishsizlik darajasi 2009 yilda 1991 yilga nisbatan oshgan. 2007 yilga qadar bo’lgan davrda statistika amaliyotida ishsizlik darajasi bandlikka ko’maklashish markazlari orqali ro’yxatdan o’tib ishsiz deb e’tirof etilganlarning sonini o’rtacha yillik doimiy aholi va iqtisodiy faol soniga nisbatan hisoblangan. Ushbu yondashish XMT tavsiyalariga mos kelmas edi. XMT tavsiyalarida ishsizlar tarkibiga nafaqat bandlikka ko’maklashish markazlarida ro’yxatdan o’tganlar balki mustaqil tarzda ish izlayotganlarni ham hisobga olish lozimligi belgilangan. Xalqaro amaliyotda ishsizlik darajasi iqtisodiy faol aholi soniga nisbatan hisoblanadi. Ushbu ko’rsatkichni hisoblash amaliyoti Davlat statistika qo’mitasi tomonidan 2007 yildan boshlab qo’llanilmoqda. 2007–2009 yillarda iqtisodiy faol aholining ishsizlik darajasi 4,9–5,0 foizni tashkil qilgan va bu ko’rsatkich tabiiy ishsizlik darajasi doirasida saqlangan. Hududlar kesimida 2009 yilda iqtisodiy faol aholining eng yuqori ishsizlik darajasi Qoraqalpog’iston Respublikasi (6,9 foiz), Farg’ona (5,5 foiz) viloyatida qayd etilgan bo’lsa, eng past daraja Toshkent shahri (3,4 foiz) va Sirdaryo viloyatida (4,4 foiz) kuzatilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, faollik, ish bilan bandlik va ishsizlik koeffitsientlari ikki xil ko’rinishda hisoblanishi mumkin: a) biror-bir sanadagi holatiga ko’ra; b) biror-bir davr uchun. Statistika amaliyotida ko’pincha iqtisodiy faol aholiga nisbatan hisoblangan ishsizlik va ish bilan bandlik koeffitsientlari ishlatiladi. Bu holda ishsizlik va ish bilan bandlik koeffitsientlarining yig’indisi birga teng bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi statistika amaliyotida aholini ish bilan bandligi muammolari bo’yicha ishchi kuchining tadqiqotlari asosida olinadigan va Xalqaro Mehnat Tashkiloti tavsiyalariga muvofiq hisoblangan ishsizlarning umumiy soni va umumiy ishsizlik darajasining baholash ko’rsatkichlari bilan birga bandlikka ko’maklashish markazlari joriy statistikasining ma’lumotlariga ko’ra ro’yxatga olingan ishsizlik darajasining ko’rsatkichi ham hisoblanadi. Ro’yxatga olingan ishsizlik darajasi bandlikka ko’maklashish markazining idoralarida ro’yxatga olingan ishsizlar sonini iqtisodiy faol aholi soniga nisbatidan iborat bo’ladi. Ro’yxatga olingan ishsizlik darajasi uning umumiy darajasidan bir necha baravar pastroq bo’ladi, chunki u iqtisodiy faol aholining umumiy sonidan amaldagi barcha ishsizlarning faqat ozchilik qismi bo’lgan ulushini ko’rsatadi. Aholining iqtisodiy faolligini ta’riflashda, ish bilan bandlik va ishsizlik ko’rsatkichlarini tahlil qilishdan tashqari, hozirgi vaqtda to’liq bo’lmagan ish bilan bandlik va uni amaliy statistikada aks ettirish muammosi, ayniqsa jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroz sharoitida, borgan sari dolzarb bo’lib bormoqda. To’liq bo’lmagan ish bilan bandlik ta’rifi Xalqaro Mehnat Tashkilotining rezolyutsiyasiga asoslanadi, unga ko’ra u individning ishi ma’lum me’yorlar nuqtai nazaridan yoki uning malakasini (tayyorgarligi va ish tajribasini) hisobga olgan holda qoniqarsiz bo’lganda mavjud bo’ladi. Shunday qilib, to’liq bo’lmagan ish bilan bandlarga mashg’ulotga ega bo’lgan, lekin o’z ixtiyoriga qarshi to’liq bo’lmagan ish vaqti davomida ishlagan, bajaradigan ishidan tashqari yana ishga ega bo’lishni istagan va unga kirishishga tayyor bo’lgan shaxslar kiradi. Bundan tashqari, ularga mashg’uloti bo’lgan, yaxshiroq sharoitlarda ishlaganda yoki kasbiy tayyorgarligiga muvofiq o’z kasbini o’zgartirganda daromadi yoki ish haqi ortadigan ishchilar kiradi. Ta’rifdan ko’rinib turibdiki, ishlagan vaqti yoki olgan daromadi ishchilarni to’liq bo’lmagan ish bilan bandlarga kiritish uchun asos bo’lib hisoblanadi. To’liq bo’lmagan ish bilan bandlik to’g’risida statistik ma’lumotlar manbai bo’lib, aholi ro’yxati yoki maxsus tanlama kuzatish ma’lumotlari xizmat qilishi mumkin. To’liq bo’lmagan ish bilan bandlikning ikkita asosiy shakli ajratib ko’rsatiladi: ochiq va yashirin. Ochiq to’liq bo’lmagan ish bilan bandlik – bu asosan statistik tushuncha bo’lib, u ishchi kuchi tadqiqotlari va boshqa tadqiqotlarni o’tkazish orqali bevosita o’lchanishi mumkin. U hajmi etarli bo’lmagan ish bilan bandlikni aks ettiradi (qisqartirilgan ish kuni, qisqartirilgan ish haftasi). Yashirin to’liq bo’lmagan ish bilan bandlik asosan tahliliy tushuncha bo’lib, u ishchi kuchining noto’g’ri taqsimotini yoki mehnat va ishlab chiqarishning boshqa omillari o’rtasidagi mutanosiblikning buzilishini aks ettiradi, unga past daromadlar, malakadan etarlicha foydalanmaslik va past unumdorlik xosdir. Shuni qayd etish lozimki, o’z ixtiyoriga ko’ra to’liq bo’lmagan ish kuni ishlaydigan shaxslar (ayollar, o’smirlar, qari yoshdagi shaxslar) to’liq bo’lmagan ish |
