14– mavzu: Sifat va son so‘z turkumlarining uslubiy xususiyatlari reja

14– mavzu: Sifat va son so‘z turkumlarining uslubiy xususiyatlari
REJA:
1. Belgi bildiruvchi so‘zlarning uslubiy xususiyatlari
2. Miqdor bildiruvchi so‘zlarning uslubiy xususiyatlari
3. Epitetlarning uslubiy vazifalari
4. Bir so‘zining uslubiy xususiyatlari

Talabalarga topshiriqlar:

1. Belgi bildiruvchi so‘zlarning uslubiy xususiyatlari she’riyatdan misollar topish va tahlil etish.

2. Belgi bildiruvchi so‘zlarning uslubiy xususiyatlari badiiy asarlardan misollar topish va tahlil etish.
3. Bir so‘zining uslubiy xususiyatlari misollar topish va tahlil etish
4. Hisob so‘zlariga (numerativ so‘zlarga) badiiy asarlardan misollar topish va tahlil etish.

Tayanch so‘z va iboralar: poetik vosita, sifatlash, epitet.

Darsning maqsadi: talabalarga sifat va son so‘z turkumining uslubiy vazifasi haqida ma'lumot berish.
Sifat turkumiga xos uslubiy xususiyatlar
Sifat so‘zlarining o‘zaro sinonimiyasi, ularning turli nutq uslublarida farqlanishi, sifat darajalarini hosil qiluvchi shakllarning ma'nosidagi farqlar, shuningdek, badiiy adabiyotdagi epitetlarning sifatlardan ifodalanishi bu turkum so‘zlarning boy uslubiy imkoniyatlarini ko‘rsatadi. Sifatning asosiy morfologik belgisi uning daraja ko‘rsatkichiga ega bo‘lishidir. Ammo hamma sifatlar ham bunday xususiyatga ega emas. Oilaviy, g‘oyaviy, devoriy, sirtqi, ichki, kuzgi kabi nisbiy sifatlarga daraja shakllarini qo‘shib ishlatish uslubiy xatoga olib keladi. O‘zbek tilida belgining ortiqligi ma'nosi fonetik, leksik, leksik-semantik usullar bilan ifodalanadi: sap-sariq- juda sariq; qop-qora- o‘ta qora-ko‘mirdek qora. Bu holat, ya'ni biror ma'noni turli shakllar orqali ifodalash sinonimlikni yuzaga keltiradi: yuzi qizil bola - yuzi anordek qizil bola kabi.
Sifatlarda yana quyidagi holatlar kuzatiladi:
1. Sifatlardagi qiyosiy darajani yasovchi -roq qo‘shimchasi o‘rnida -mtir, - imtir, - ish qo‘shimchalari qo‘llanishi mumkin: ko‘kroq - ko‘kish, qoraroq - qoramtir.
2.-gina (-kina, -qina) affikslari sifat o‘zaklariga qo‘shilganda yoqimtoylik, kichiklik ma'nolarini ifodalash bilan birga salbiy belgi munosabatlarini ham ifodalab kelishi mumkin: U qiz xunukkina-ku; Xayr, o‘g‘rigina bolam, kelib tur. (G‘.G‘ulom)
3. Sifat yasovchi qo‘shimchalar orasida sinonimlik hodisasi ko‘plab uchraydi: aybdor - aybli, serg‘ayrat - g‘ayratli, chopqir - chopag‘on, beg‘ubor - g‘uborsiz, bama'ni - ma'nili. Barcha holatlarda ham yuqoridagicha ma'nodoshlik yuzaga kelavermaydi. Masalan, nodavlat tashkilotlari deyish o‘rniga bedavlat tashkilotlari deyilsa, uslubiy g‘alizlik yuzaga keladi.
4. Bu qo‘shimchalar orasida antonimlik hodisasi ham uchraydi: suvli - suvsiz; o‘rinli-noo‘rin.
Son turkumiga xos uslubiy xususiyatlar
Son ot bilan birga qo‘llanadi. Alohida qo‘llanganda esa mavhum tushunchani bildiradi: bir, ikki, uch, o‘n. Sonlar hech qachon belgi ifodalovchi so‘zni o‘ziga tobe qilib kelmaydi, ya'ni aniqlikni olmaydi: yaxshi uchta kitob emas, uchta yaxshi kitob. Og‘zaki nutqda bunga e'tibor qilmaslik natijasida uslubiy xatoga yo‘l qo‘yiladi. Miqdor son so‘zlar bilan ishlatila oladi. Sonlar tarkibida keladigan -ta, -tacha, -lab, -tadan, -ov, -ala kabi affikslar predmet miqdorini turli usullar bilan ifodalaydi. Son shakllarini hosil qiluvchi bunday affikslarning ayrimlari (minglab, minglarcha) o‘zaro yoki hisob so‘zlari bilan sinonimlik tashkil etadi: ikkita kitob - ikki dona kitob kabi. Miqdor bildiruvchi so‘zlar orasida bir so‘zi turli xil semantik-uslubiy ma'nolarni anglatadi. Masalan, kuchaytirish, noaniqlikni, tenglikni, belgining ortiqligini va h.k.
Miqdor bildiruvchi so‘zlar orasida bir so‘zi turli xil semantik-uslubiy ma'nolarni anglatadi. Bular quyidagilardir:
1. Predmetning miqdorini bildiradi: Bir tup g‘o‘za, bir dona bug‘doy;
2. Noaniqlikni bildiradi: Bir odam keldi, tanish emas;
3. Urg‘u olib, ma'lum ohang bilan aytilganda, kuchaytiruvchi so‘z vazifasida keladi: Bir qo‘rqdim;
4. Predmetlarning bir turda yoki jinsdosh ekanligini ifodalab, bir xil ma'nosini bildiradi: Tiling bilan ko‘nglingni bir tut.
5. Fonetik jihatdan o‘zgargan ham yuklamasi bilan qo‘llanganda, belgining ortiqligini ko‘rsatadi: O‘qituvchimiz biram yaxshi dars o‘tdi;
6. So‘zlashuv nutqida yuz, ming, million kabi miqdor sonlardan oldin ba'zan bir so‘zi tushirilib ishlatiladi: Yuz besh, ming ikki yuz;
7. Bir so‘zi juftlashib kelganda alohida, boshqasi, ikkinchisi kabi ma'nolarni anglatadi: Bir-bir qarab qo‘ydi, bir-biriga shogird, bir-biridan o‘rnak oladi.