14–tema. Aero hám kosmoslíq súwretler, gxs baǵdarlamalarí HÁm olardan kartalar dúziwde paydalaníW

Kosmik apparatlardıń orbitaları

Kosmik apparatlardıń orbitaları olardıń aldına qoyǵan wazıypasına baylanıslı bolıp, aldınnan belgilenedi. Jer maydanındaǵı tábiyiy resursların úyreniwde hám meteorologik baqlaw jumıslar alıp barıwda kosmik apparatlar ushın dóńgelek orbita saylanadı. Meteorologik baqlawlar alıp barılatuǵın jasalma joldaslar waqtınsha jeńil bolıp, polyus átirapındaǵı orbitaǵa shiǵarıladı. Salmaǵı úlken bolǵan kosmik hám orbital kemeler ushın ushırılatuǵın kosmik kemeler ekvatorǵa salıstırǵanda qıyalıǵı 50⁰ átirapında boladı. Orbita qıyalıǵına qarap kosmik apparatlardı qaysı keńlikler boyınsha háreketleniwi belgilenedi.
Kosmik apparatlardan alınǵan súwretlerdiń klassifikaciyası. Kosmik apparatlardan alınǵan súwretlerdiń masshtabları birdey bolmaydı, ol ushıw biyikligine hám apparatlardıń tiplerine baylanıslı. Ulıwma kosmik apparatlardan alınǵan súwretler 1: 1 000 000 den 1:10 000 000 masshtabda hám odan da kishi bolıwı múmkin. Mısalı, “Zond-5”, “Zond-7” planetalar aralıq kosmik avtomatikalıq kemelerden alınǵan súwrettiń masshtabları 1:200 000 000 ge teń bolıp, 70-90 mıń km biyiklikten alınǵan. Kosmik súwrettiń masshtabı alınıp atırǵan súwrettiń maqsetine baylanıslı bolıp, jerdiń topografiyalıqalıq kartasın túsiriw ushın 1:1 000 000 masshtablı súwret alınadı, tábiyiy resursların úyreniw ushın 1:2 000 000 átirapındaǵı masshtablı súwretler saylanadı. Tábiyiy resursların súwretke alıwda biyikligi 600 hám 900 km li orbita tańlanıp, jer átirapın bir sutkada 14-15 ret aylanıp shıǵadı. Mısalı, “Landsat” joldası 916 km biyiklikte háreketlenedi hám jerdi 14 ret aylanadı. Odan tısqarı “Meteor”, “Molniya” hám “Appalon” tipindegi kosmik apparatlar bar.
Regional súwretler, materik yamasa okeanlardıń ayırım úlken bólimleriniń kórinisleri bolıp, olardıń iyelep alǵan maydanı 100 mıń km² dan zıyat boladı. Súwretlerdiń masshtabı 1:5 000 000 den 1:10 000 000 ge teń.
Televiziyalıq súwretler tábiyiy geografiyalıq rayonlardıń úlken bólimlerin óz ishine aladı hám olardıń maydanı 10 mıń km² ni quraydı, masshtabı 1:1 000 000 den 1:5 000 000 ge teń.
Kosmik súwretlerdi quramalılıǵı boyınsha úsh gruppaǵa ajratıladı: kem quramalılıǵı–olarda maǵlıwmatlar az, alınǵan súwretlerdi 2-5 ret úlkenlestirip oqıladı; ortasha quramalılıǵı–olardan kóp maǵlıwmatlar alıw hám 5-10 ret úlkeytip paydalanıw múmkin; oǵada jetilisken - júdá kóplegen maǵlıwmatlar bar hám olar 15-30 ret úlkeytip paydalanıladı (56 -súwret).
Túrli mámleketlerden ushırılǵan kosmik apparatlar maqsetine kóre ekige bólinedi.

• 
  ilimiy-izertlew jumısları ushın ushırılǵan kosmik apparatlardan atmosferanıń joqarı qatlamları hám Jer maydanın úyreniw múmkin;
  
• 
  ámeliy áhmiyetke iye bolǵan kosmik apparatlar - xalıq xojalıǵınıń mútájliklerin qandırıwǵa hám arnawlı áskeriy maqsetler ushın qaratadı.
  

Geografiyalıq kartalardıń rawajlanıwı jerdiń tábiyiy resursların tereńirek
úyreniwge derek bolıp xızmet etedi. Ayırım kartalar aymaqtıń ósimlik dúnyası, topraqları, gidrografiyası hám geologiyasın sáwlelendiredi. Aymaqtı súwretke alıwda geografiyalıq keńlik hám waqtın qamtıp alıw zárúrli esaplanadı. Kartalardı jaratıwda unamlı nátiyjege erisiw ushın belgilengen aymaqtı uzaq waqıt súwretke alıw talap etiledi. Kosmik súwret alıw apparatlarınan paydalanıw hám olardıń túrlerine qaray tómendegilerge bólinedi: kadrlı kosmik súwret hám skanerli kosmik súwret. Súwretke alıw ushın isletiletuǵın spektr nurları boyınsha kosmik súwret tómendegilerge bólinedi: kóriw diapazonında alınǵan súwretler, jaqın infraqızıl diapazonlarda alınǵan súwret, uzaq infraqızıl diapazonlarda alınǵan súwret, radiotolqınlarda alınǵan súwretler.

000 000 hám odan mayda.

Fotografiyalıq materiallar boyınsha kosmik súwret tómendigelerge bólinedi: aq-qara reńlerde alınǵan súwret, reńli súwrette alınǵan súwret, spektrozonal súwret. Masshtabı boyınsha kosmik súwret iri masshtablı 1:100 000 hám odan
iri, orta masshtablı 1:100 000 —
1:1 000 000, mayda masshtablı 1:1

56-súwret. (a) kosmosdan alınǵan súwret; (b) kosmos súwretten alınǵan topografiyalıq karta¹.