14–tema. Aero hám kosmoslíq súwretler, gxs baǵdarlamalarí HÁm olardan kartalar dúziwde paydalaníW

Kosmik súwretlerdi deshifrovka etiw. Potomod programması

Kosmostan alınǵan súwretler paydalanıwdan aldın birdey masshtabǵa keltiriledi hám jerdiń shar sıyaqlı ekenligi esapqa alınadı. Birdey masshtabǵa keltirilgen foto súwretlerdi bir-birine biriktirip qandayda-bir proeksiyaǵa túsiriledi hám sol orınnıń foto kartası payda boladı. Kosmik apparatlardan alınıp atırǵan maǵlıwmatlar tek súwret jaǵdayında alınbastan nomerler, shifrlar hám kodlar járdeminde de alınadı. Olar jerde qabıl etip alınǵannan keyin arnawlı apparatlar járdeminde oqılıp, ayırımları kartalar formasına da keltiriledi. Kosmik súwrettiń oqılıwında, odaǵı súwrettiń úlken kishiliginen, forması, reńi, quramı, gúńgirt hám tınıqlıǵınan hám obyektlerdiń sayasınan da paydalanıladı. Deshirofka qılıw texnologiyasında úsh tiykarǵı basqıshdı: obyektti tabıw, tanıw hám oǵan mazmun beriwden baslaw kerek. Súwretti oqılıwında tek súwrettiń ózi menen shegaralanıp qalmastan qosımsha dereklerden sol orınnıń kartaları hám geografiyalıq ádebiyatlardan paydalanıladı. Kosmik súwretten paydalanıwda geologiyalıq izlew jumısların aparıw ushın hám geografiyalıq izertlewlerde paydalanıwda úlken áhmiyetke iye. Geografiyalıq komponentlerden eń quramalıı relyef bolıp onıń insannıń ómirindegi roli úlken esaplanadı. Kosmik súwretlerden iri taw dizbekleriniń baǵdarları, biyiklikleri, qıyalıǵı, olar arasındaǵı tereń oypatlıqlar hám
basqalar anıqlanadı².
Dáryalardıń suw jıynalıw háwizi, qar oramınıń kosmik súwretiniń deshirofka qılıw jolı menen olardıń suw muǵdarın aldınnan aytıp beriw múmkin. Ásirese, dáryalarda bolatuǵın suw tasqınların, sel ketiwin kosmik súwretten paydalanǵan halda olardıń waqtın hám maydanların aldınan boljaw múmkinshiligi bar.
Kosmik apparatlardan alınǵan súwret penen islew nátiyjesinde, ulıwma geografiyalıq hám temalı kartalar dúziw jumısları ámelge asırıladı. Kosmik súwretten házirde insan xojalıq iskerligin jáne de jaqsılaw, atmosfera, Jer maydanı hám Dúnya okeanın baqlawda hám de geologiyalıq qıdırıw jumıslarında, balıq awlawda, toǵaylardı úyreniwde, suwdıń rejimin anıqlawda, jaylawlar hám olardıń hasıldarlıǵın anıqlawda paydalanılıp atır. Bunday súwret tiykarında 1965 jılda qubla hám arqa yarım sharlar ushın 1:30 000 000 masshtabdaǵı meteorologiyalıq kartalar dúzildi hám olardan házirde hawa rayın úyreniwde keń paydalanılıp atır. Kosmonavtika hám aralıqtan turıp, Jer hám basqa planetalardı úyreniw kartografiya páni ushın úlken ózgerislerdi qáliplestirdi. Aralıqtan turıp kosmik syomka qılıwdıń tiykarǵı ónimi bolıp kosmik súwret alınadı.
Kosmik súwret — bul Jerdegi yamasa basqa planetalardaǵı obyektlerdiń Quyash nurın, jasalma nurlardı yamasa ózi tarqatıp atırǵan nurın tarqatıw esabına uzaq aralıqtan turıp alınǵan súwreti bolıp tabıladı. Bunday kórinisler súwretke alıw processinde bizge kórinip turǵan pútkil bolmıstıń obyektiv jaǵdayın ózinde ańlatadı. Uzaq aralıqtan turıp alınǵan kosmik súwrettiń tiykarǵı qásiyetleri tómendegilerden ibarat: súwretke alınǵan orındaǵı obyektler birdey jaqsı kórinis múmkinshiligin beriwi; birdey tábiyiy shárayatta hám bir waqıtta súwretke alıwı; júdá úlken aymaqlardı óz ishine alıwı; barıwı qıyın bolǵan hám barıp bolmaytuǵın jaylardı ózinde ańlatıwı; súwretke qayta (tákirar) alıw múmkinshiligi; súwretke alınǵan barlıq elementler generalizatsiya etiliwi; zatlardıń (obyektlerdi) óz-ara baylanısların hám dúzilisin (strukturası) kórsetiwi; optikalıq generalizatsiya hám basqa qásiyetleri bar.




² Мирзалиев Т. Картография. Тошкент. “Чўлпон”, 2012. ( 109-113 b, Mazmun va mohiyatidan foydalanildi).