15 – Мавзу метод ва методология: асосий тушунчалар

Синергетика
Синергетика – ўзаро мувофиқлашган, ўз-ўзини ташкиллаштирувчи
тизимлар ривожланиши.
Бифуркация
Диссипатив тизимлар
Флуктуация
Аттрактор
Синергетика
Бифуркация
Флуктуация
Диссипатив тизим
Иккиланиш нуқталари-
нинг мавжудлигини ҳам-
да ривожланиш даво-
мининг ҳар хиллигини
назарда тутади. Улар-
нинг фаолияти натижа-
ларини олдиндан ба-
шорат қилиш қийин.
И. Пригожиннинг фик-
рига кўра, бифуркация
жараёнлари тизимнинг
мураккаблашувидан
далолат беради. Н.
Моисеевнинг фикрича,
«ижтимоий тизимнинг
ҳар бир ҳолати би-
фуркация ҳолатидир».
умумий ҳолда таъсир-
лантиришни англатади. Улар-
нинг икки катта туркуми:
ташқи муҳит яратадиган
флуктуациялар ва тизим-
нинг ўзида вужудга кела-
диган флуктуациялар фарқ-
ланади. Баъзан флуктуа-
циялар жуда кучайиб, тизи-
мни тўла эгаллаб олиши ва
моҳият эътибори билан
унинг мавжудлик тартибини
ўзгартириб юбориши мум-
кин. Улар тизимни унга хос
бўлган «тартиб тури»дан
олиб чиқади, аммо хаосга
олиб чиқадими ёки йўқми –
бу масаланинг бошқа томони.
таъсирлар тарқалади-
ган тизим ҳисобланади.
Умуман олганда, бу
флуктуациялар тўла
қамраб олган тизим
хулқ-атворининг хусу-
сиятидир. Ҳар хил таъ-
сирларга ўта таъсир-
чанлик ва бунинг нати-
жасида ҳаддан ташқа-
ри номувозийлик – дис-
сипатив тизимнинг асо-
сий хоссасидир.
Умумилмий тадқиқот методлари
Умумилмий тадқиқот методлари. Улар фалсафа билан махсус фан-
ларнинг фундаментал назарий-методологик қоидалари ўртасида ўзига
хос «оралиқ методология» бўлиб хизмат қилади. Умумилмий тушунча-
лар қаторига кўпинча «ахборот», «модель», «тузилма», «функция», «ти-
зим», «элемент», «оқилоналик», «эҳтимоллик» сингари тушунчалар ки-
ритилади.
Биринчидан, бир қанча хусусий фанлар ҳамда фалсафий категориялар-
нинг алоҳида хосса, белги ва тушунчалари умумилмий тушунчаларнинг
мазмунига «сингдириб» юборилганлиги, иккинчидан, (фалсафий кате-
гориялардан фарқли ўлароқ) математик назария ва символик мантиқ
воситалари билан уларни формаллаштириш, уларга аниқлик киритиш
мумкинлиги умумилмий тушунчаларнинг ўзига хос жиҳатларидир.
Фанлараро тадқиқот методлари
Фанлараро тадқиқот методлари–асосан фан соҳалари туташган жойда амал қилади-
ган (методологиянинг турли даражаси элементларини бирлаштириш натижасида юзага
келган) бир қанча синтетик ва интегратив усуллар мажмуи. Мазкур методлар комплекс
илмий дастурларни амалга оширишда кенг қўлланилади.
Методологияга фақат методларни эмас, балки тадқиқотни таъминловчи бошқа восита-
ларни ҳам ўрганиш хос. Тамойил, қоида ва кўрсатмалар, шунингдек, категория ҳамда
тушунчалар мана шундай воситалар жумласига киради. Номувозий, беқарор дунё ша-
роитларида воқеликни методологик ўзлаштиришнинг ўзига хос воситаларини ажратиш
фан ривожланишининг «постноклассик», деб номланган ҳозирги босқичида анча дол-
зарб аҳамият касб этмоқда.
Хусусий фанлар методларининг ўзига хос хусусиятлари моддий ифодасини топган би-
лиш воситалари: микрофизикада зарраларни тезлатгичлар, тиббиётда аъзолар фао-
лиятини қайд этувчи турли ўлчагичлар ва шу кабилар ҳозирги замон методологик тадқи-
қотининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади.