15. 1-mavzu: XIX asrning birinchi yarmida qo’qon xonligi reja

3-masala
Qo’qon xonligi ijtimoiy asosiy xususiyatlar boshqa ikki xonlikdagidan katta farq qilmaydi. Xonlikda davlat boshqaruvini xon va uning yaqinlari amalga oshirganlar, Davlat boshqaruvida, shuningdek, harbiy — ma’muriy amaldorlarning mavqei ham katta bo’lgan va ular markaziy hamda mahalliy boshqaruvni amalga oshirganlar. Bular o’z hizmatlari evaziga muayyan imtiyozlarga ega tabaqa hisoblansa, din peshvolari ham o’ziga xos imtiyozlarga ega va davlat boshqaruvida- muayyan, ta’sirga ega bo’lgan tabaqa hisoblangan. Jamiyatning eng ko’p sonli va kamhuquqli tabaqasi oddiy halq fuqaro hisoblangan. Asosiy moddiy boyliklar aholining ana shu tabaqasi tomonidan yaratilgan.
XVII – XVIII asrning birinchi yarmida bitta iqtisodiy hududdagi bir elat, bir xalqning uchta mustaqil, siyosiy xonlikka ajralib ketishi, bu hududda yashayotgan xalqlarning boshiga juda og`ir kulfatlarni keltirdi. Yanada og`irlashtirdi. Xivaliklarning turkman urug`lariga qarshi uyushtiradigan bekliklariga qarshi olib borgan urushlari, Qo`qon xonligining Toshkent va Xo`jand uchun Buxoro amiriga qarshi kurashlari bitta xalqning parchalanishiga, o`zaro madaniy, savdo aloqalarining uzilib qolishiga sabab bo`ldi. Xonliklar hududidagi xalq norozilik harakatlari shafqatsizlik bilan bostirildi, har qanday ilg`or fikr, yangilik diniy mutaassiblarini taqibiga uchrar edi. bu paytda nafaqat boshqa xududlar bilan hatto Qo`qon, Xiva, Buxorodagi madaniy markazlarning ham o`zaro aloqasi yo`q edi. bu o`z navbatida O`rta Osiyo ilm – fanini turg`unlikka, hatto tanazzulga olib keldi. Tabbiy fanlarga e’tibor umuman yo`qoldi. O`rta Osiyo xalqlari yuvropa fan texnika taraqqiyotidan bexabar bo`lib, orqada qolib ketdi.
2-masala
Xonlikning iqtisodiy hayotida dehqonchilikning salmog’i yuqori bo’lgan, Bu sohada Farg’ona vodiysi alohida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Xonlikning boshqa hududlarida suv yetarli bo’lganligi uchun sug’orma dehqonchilik ishlari yaxshi yo’lga qo’yilgan va O’rta Osiyo mintaqasiga xos bo’lgan deyarli barcha ekin turlari yetishtirilgan. Ayniqsa XIX asrga kelib paxta yetishtiriladigan maydonlar kengayib bordi va paxtaning
asosiy haridori Rossiya hisoblangan. Yerga egalik qilishning an’anaviy usullari saqlanib qolingan bo’lib, yerlarning asosiy qismi davlatga, hususiy shaxslarga va diniy muassasalarga qarashli bo’lgan. Harbiy hizmatlar uchun «Tanxo», «Tarxon» shaklidagi yerlar berilgan va undan foydalanish avloddan — avlodga meros bo’lib o’tmagan.
Chorvachilik ham iqtisodiy sohaning asosiy tarmoqlaridan biri bo’lgan. Bu soha Toshkent vohasi va Turkistonda yaxshi rivojlangan edi. Chorvachiliqning eng rivojlangan sohasi qo’ychilik va yilqichilik hisoblangan. O’troq aholi orasida uy chorvachiligi keng tarqalgan.
Hunarmandchilikning asosiy markazlari Qo’qon, Toshkent, Andijon, Marg’ilon, O’sh<sub>g</sub>Turkistonda yaxshi rivojlangan edi.
Bu soha vakillari to’qimachilik, miskarlik, kulolchilik. Zargarlik, ipak va shoyi mtolar to’qish va boshqa ko’plab hunarmandchilik turlari va kasb sohalarida o’z mahsulotlarini san’at asarlari darajasiga yetkazib tayyorlash bilan birga, aholining hunarmandchilik mahsulotlariga bo’lgan talablarini qondirish va tashqi bozorga ham chiqarar edilar.
Xonlikning ichki va tashqi siyosati bir muncha murakkab bo’lishiga qaramasdan ichki va tashqi savdo munosabatlari o’z taraqqiyotida davom etdi. Ichki savdoda Qo’qon<sub>g</sub> Marg’ilon, Andijon, Toshkent, CHimkent, O’ratepa va boshqa shu kabi yirik shaharlar asosiy o’rin egallasa, bu shaharlardagi ixtisoslashgan bozorlar va karvonsaroylar savdo — sotiq rivojining asosiy omillaridan edi.
Tashqi savdoda xonlik Rossiya, Xitoy, Hindiston va boshqa davlatlar bilan keng aloqalar olib borardi. Tashqi davlatlardan asosan fabrika mahsulotlari, choy va ziravorlar kabi tovarlar keltirilsa, tashqariga qishloq xo’jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlari asosiy tovarlar hisoblanardi.
Xonlikda asosiy soliq turi xiroj va zakot bo’lib, bundan tashqari turli xil soliqlar va yig’imlar yig’ib olinardi. Shuningdek aholi turli vaqtlarda majburiy hashar ishlariga ham jalb etib turilardi. Harbiy harakatlar vaqtida esa soliqlar miqdori va turlari o’zgarib turardi.
Rossiya bilan o`rnatilgan savdo aloqalari asosan bir guruh boylar qo`lida bo`lib, ular madaniy aloqalarga, fan texnika taraqqiyotini kirib kelishiga aytarli ta’sir ko`rsatmadi va o`lkadagi iqtisodiy, ijtimoiy – siyosiy vaziyat chor Rossiyaning o`z agressiv maqsadlari uchun sharoit yaratib berdi. Natijada Rossiya O`rta Osiyoni osonlik bilan bosib oldi.
O`rta Osiyo xonliklarning qoloqligining sababalarini yana bir ta’kidlaymiz:
1 Xonliklarda asrlar davomida o`zgarmay kelatyogan davlat idora usuli qaror topgan edi.
2 Asrlar davomida bir butun davlatning uchtaga bo`linib ketishi, ular o`rtasidagi hokimiyat uchun urushi, ichki nizolarni kuchaytirdi.
3 Dehqonlar yerga ega emas edi, shuning uchun yerning unumdorligi, hosildorligi uchun bosh qotirmas edi.
4 Etnik guruhbozlikning ildizi – yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining bo`lmaganligida edi.
5 Xon va beklarning zo`ravonligi, o`zboshimchaligi aholining ahvolini qiyinlashtirdi, turmush darajasi o`ta past edi. ishlab chiqarish faqat iste’mol uchun edi.
6 Xonlar ishlab chiqaruvchi kuchlar usishiga xalaqit bergan.
7 Xonliklar oltin gugurt, marmar, neft va boshqa qazilmalarga boy edi, lekin ularni qazib olishga befarq qaraldi, shuning uchun xonliklarda sanoat rivojlanmagan.
8 Tijorat, tovar – pul munosabatlari rivojlanmagan. Xullas, ushbu sabablar Rossiya tomonidan ularni bosib olish uchun imkoniyat yaratdi.