15-lekciya tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

3.2. Muxammed Ibn Musa al Xorezmiydin didaktikalıq kóz-qarasları.

Muxammed Al` Xorezmiydiń (783-850) jaslarga tabiyiy hám matematikalıq bilim beriw haqqındaǵı oyları oz aldına jetiskenlik boldı. Ol Orta Aziyadagı ataqlı alımlardın biri edi. Ol kop ilimiy ekspeditsiyalarga qatnastı. Matematika, astronomiya, geografiya ilimlerin izertledi.

Xorezmiy óz dáwirine shekemgi bolǵan áyyemgi matematika páni rawajlanǵan mámleketler Vavilion, Gretsiya, Indiya, Qıtay, Misrdaǵı derlik barlıq matematiklerdiń ashqan jańalıqların úyrendi. Olardan parqlanıwshı jańalıqlardı ashtı.
Bagdad xalifaları Al`-Mamun Mutasim ham al-Vasiq saraylarında ilim menen shugıllanıp, shıǵıstaǵı tunǵısh ilimler akademiyası «Danalar uyi», «Bait al hikmanı» basqarıp ilimpazlarga ustazlıq etti. «Astronomiyalıq kesteler», Indiya arifmetikası haqqında kitap, «Quyash saatı haqqında kitap», «Muzıka risolası» tagı basqa miynetlerinde jaslarga tabiyiy hám matematikalıq bilimlerdi uyretiwge ayrıqsha ahmiyet qarattı.
Xorezmiydiń sheber pedagog, metodist sıpatındagı ornı óz aldına. Úsh múyeshlik, tórt múyeshlik, kóp múyeshlik, sheńber, piramida, konus tagı basqa geometriyalıq sızılmalar hám olardıń mazmunın, ahmiyetin tusindirdi. «Aljabr hám almuxabala» kitabında teńlemelerdiń altı túrin dálillep berdi.
Al`-Xorezmiydiń algoritm teoriyaların rawajlandırıwga, ásirese onın tabiyiy-matematikalıq, tálim-tárbiyaliq oy-pikirlerdi jetilistiriwdi asirler dawamında ayrıqsha dıqqatqa miyasar bolıp keldi.
Muhammad al-Xorezmiy óziniń “Al-kitob al-muxtasar fi-hisob al-jabr va-l muqobala” shıǵarmasında sanlı kvadrat, sızıqlı teńlemeler hám olardı sheshiw jolların kórsetti. Onıń bul shıǵarması úsh bólimnen ibarat bolıp, onıń birinshisi sawdaǵa baylanıslı máseleler; ekinshisi geometriyalıq bólim bolıp algebralıq jollar arqalı ólshewler hám úshinshisi wásiyatnamalar haqqında sóz etedi.
Muhammad al-Xorezmiy matematika páninde abstraktsiya túsiniklerin keńeytedi. Induktsiya jolı menen ulıwma sheshiw usılların, al, deduktsiya jolı menen ulıwmalıq usıllar járdeminde jeke máselelerdi sheshedi.
Xorezmiy algebranıń payda bolıwına tiykar jaratadı. Onıń matematikaǵa baylanıslı ekinshi kitabı “Hind arifmetikası haqqında kitap” (“Hisob al-hind”) dep ataladı. Kitap onlıq sistema sanlarına (1,2.3,4,5,6.7,8,9) baǵıshlanǵan. Evropaǵa 1,2.3,4,5,6,7,8,9 sanlarınan paydalanıw hám 0 járdeminde eń úlken sanlardı jazıw hám orınların belgilewdi, qosıw, alıw, kóbeytiw hám bóliwdiń qaǵıydaların jarattı.
Xorezmiy bilim alıwda talabanıń jeke baqlawlarına hám alǵan bilimlerinen paydalanıw máselesine úlken itibar qarattı. Ol kórsetpeli-tájiriybe metodları, bilim beriwdiń túrli quralları, soraw-juwap, uqıplılıq hám kónlikpelerdi qáliplestiriw metodları, bilimlerdi sınap kóriw metodlarınan paydalanǵan.
Alım bılay deydi; “Men arifmetikanıń ápiwayi hám quramalı máselelerin óz ishine alıwshı “Aljabr va al-muqobala hisobi» haqqında qısqasha kitaptı miyras ettim. Bul kitap miyraslardı bólistiriwde, mal múlklerdi bólistiriwde hám yuridika islerinde, sawda da, hár qanday pitimlerde, jer ólshewde, kanallar qazıwda hám usıǵan uxsas basqada islerde adamlar ushın zárúr».
Muhammad al-Xorezmiy biliw teoriyasına ayrıqsha úles qosadı. Ol birinshilerden bolıp, baqlaw, sinap kóriw hám eksperiment metodlarına tiykar saldı.