15-lekciya tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

3.5. Ibn Sino tálim hám tárbiya haqqinda.
Duńya juzine atagı jayılgan táwip, pedagog, psixolog, «Alımlardıń baslıǵı» degen húrmetli ataq iyesi IBN SINO 980-jılı Buxaraǵa jaqın jerdegi Afsona awılında kishi xızmetker shańaraǵında dúńyaǵa kelgen. Onıń tálim tárbiyalıq kóz qaraslari da Orta Aziya xalıqları pedagogikasınıń rawajlanıwı tariyxında úlken orındı iyeledi.
Ibn Sinonıń ıras atı Xusan, atasınıń atı Abdullax. Ol Buxarada baslawısh mektepke oqıwǵa baradı. Oqıwda zeyinliligi, yadınıń kúshliligi menen kózge túsedi. Ol matematika, logika, filosofiya, meditsina hám basqada ilimlerge qızıǵadı.
Abu Mansur Kamariy onıń meditsina tarawına ayrıqsha qızıǵıwshılıǵı bar ekenligin abaylap, oǵan meditsinanıń názik sırların úyretedi.
Biraq, IX ásirdiń axırı X ásirdiń baslarına kelip úlkede siyasıy-jámiyetlik sharayat quramalasadı. Sonlıqtan Ibn Sino Xorezmge – Urgenchke kóship ótedi. Bul jerde ol bir qatar alımlar menen birgelikte Abu Rayxan Beruniy basqarıp atırǵan «Mamun akademiyası»nda ilimiy jumıs penen shuǵıllanadı. Bul jerde ol óziniń kólemli shıǵarmaları – «Tib qonunları», «Ash-Shifo» miynetleriniń ústinde jumıs alıp baradı.
Maxmud Ǵaznaviy 1017 jılı Xorezmdi ózine baǵındırıp alǵannan keyin belgili alımlardı óz sarayına shaqırıp ala baslaydı. Lekin Ibn Sino Mahmud Ǵaznaviy sarayına barmay, basqa jurtlarǵa ketiwge májbúr boladı. Ol Gurganjde, Rayda, keyinirek Hamadanda hám ómiriniń sońǵı jılları Isfaxanda jasaydı. 1037 jılı qaytıs boladı.
Abu Ali Ibn Sino pedagogika hám psixologiya mashqalaları, «Tib konunları», «Shifo beruvwhi kitob», «Jan haqqında risola», «Psixologiya turalı risola», «Danıshnama», «Najot» tagı basqa miynetlerin doretti.
Ibn Sinonıń meditsina ilimine qosqan úlesin hesh bir meditsina boyınsha ilim izertlew jumısların alıp barǵan ilimpaz isley almadı. Sonıń ushında meditsina degen sózdiń ózi «Saǵan Sino mádet bersin» yamasa «Mádet Sino» sózlerinen alınǵan bolıwıda itimal degende pikirler bar.
Ol medik retinde 2600 turli shıpabagısh ósimlikler hám minerallardı taptı. Sonıń ishinde 1200 turli minerallar hám 1400 túrli shóplerdi taptı. Har biri 10 parametr boyınsha pulstiń 48 túrin, sogan baylanıslı awırıwlardıń 15 tarmagın, adamnıń dem alısınıń 26 túrin, darilerdiń ulıwma 9 túrli dáminiń bar ekenligin anıqlagan.
Adamnıń kishi dáretiniń 22 turli reńge iyeligin (házirgi medisinada 12 túri málim), adamnıń úlken dáretiniń turine qarap ishektiń qaysı jerinde awırıwdıń bar ekenligin, adamnıń qusıǵına qarap otırıp asqazan, bawır, nerv, tuberkulez, tif, xolera, hátteki miydiń qay jerinde awırıwdıń bar ekenligin anıqlay algan.
Ol ilimniń 29 túri menen shuǵıllanip 450 den aslam ilimiy miynetler jaratqan. Sonıń ishinde 80 i filosofiya, 66 sı meditsina, 19 ı logika, 26 sı psixologiyaǵa hám basqada tarawlarǵa baǵıshlanǵan.
Ibn Sino jamiyetti úsh taypaga: hákimler, ónermentler hám qorgawshılar dep bóledi. Jaslardı tárbiyalaw mashqalaların sóz etip psixologiya páni haqqında, adam minez qulqınıń basqarılıwı ruwxıy protsesslerge, fiziologiya tiykarlarına baylanıslılıǵın dálilledi. Ol temperament haqqındaǵı pikirlerin aytıp, insannıń jasın dáwirlerge (tórtke) bóldi.
Dene tarbiyası haqqındaǵı pikirlerin túsindirdi. Ilimdi klassifikatsiyalap tábiyat pánlerin teoriyalıq hám ámeliy dep ajırattı. Tálim-tárbiyanıń jámiyettegi áhmiyetin jetik tusingen alım jaslarǵa meditsina, logika, fizika, pedagogika pánlerinen bilim beriw kerekligin ayttı. Jaslardıń ádep-ikramlılıǵı, gozzalıqtı túsinip qáliplesiwi haqqındaǵı oy pikirlerin bayanladı.
Tábiyat ilimleri menen birlikte jámiyetlik pedagogikalıq oylardı rawajlandırıwshılıǵı menen alımlardıń dıqqat itibarına miyasar boldı. Jaslardıń bilim alıwına, tárbiyalanıp shıǵıwına qaratılgan talaplardı, mádeniy, tariyxıy jetiskenliklerdi, tárbiyaǵa bolgan kóz qaraslardı mazmunı jaǵınan bayıttı.