15-lekciya tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

Tayanısh túsinikler:
Shıǵıs oyanıw dáwiri, tálim-tárbiya, islam táliymatı, mektep hám medreseler, adam anatomiyası, táwipshilik, temperament, tárbiya metodları, didaktikalıq kóz-qaraslar, matematika, astronomiya, juldızlar háreketi, úsh múyeshlik, tórt múyeshlik, natural sanlar, muzıkanıń insan ómirindegi áhmiyeti. Qarahaniyler dáwiri, tálim, tárbiya, Maxmud Qashqariy, Yusup Xas Xajib, Axmed Yugnakiy, Keyqawıs, pedagogikaliq kóz-qaras, aǵartiwshiliq xizmet, «Diywaniy luǵat at-turk», «Qutadǵu bilig», «Xibatul- haqayiq».


Temanıń mazmunı:
3.1. X-X1-ásirler Shiǵis oyaniw dáwirinde talim hám tarbiya.
Arab xalifatlıǵında júz bergen jámiyetlik-siyasıy ózgerisler, Islam dininiń qáliplesiwi mádeniyatqa hám turmısqa tásir jasadı. Mádeniy turmısta júz bergen kóterińkilik ruwxıy turmıstada ózgerislerdiń bolıwına alıp keldi. Usı kóterińkilik pútkil Arab xalifatlıǵın, jaqın hám Orta Shıǵıstı óz ishine qamrap alǵanı ushın Shıǵıs oyanıw dáwiri dep ataldı.
Usi Oyanıw dáwiri IX ásirden baslanıp XV-XVI ásirlerge shekem dawam etti. Arab xalifatlıǵında IX ásirde payda bolǵan Oyanıw dáwiri xalifatlıqtıń Baǵdad, Damask, Xalab qalalarınan baslanıp, basqa barlıq xalıqlardıń mádeniy turmısına tarqaldı.
Xalifa Xorun ar-Rashid (786-833 j.j.) hám onıń balası al-Mámun dáwirinde Baǵdadta “Bayt–ul-hikma” (“Danıshpanlıq úyi”) shólkemlestirildi. Bul Akademiya barlıq ilim jankúyerleriniń ilimiy orayına aylandı. Onıń janında dúńyalıq kitapxana shólkemlestirildi.
Akademiya 813-833 jıllarda jánede rawajlandı. Bul jerde xalifa al-Mámunnıń ilimdi rawajlandırıwǵa qosqan úlesi kúshli edi. Ol Maverennahr hám Xorasandaǵı ilimpazlardı toplap, olardıń ilimiy dóretiwshiligine sharayatlar jaratıp berdi. Bulardıń arasında al-Xorezmiy, al-Xuttaliy, al-Javhariy, al-Farǵoniy, al-Marazviy siyaqlı watanlaslarımızda bar edi.
Al-Mámun xalifaliq taxtına otırǵannan keyin ilimpazlardıń barlıǵın Baǵdadqa shaqırıp aldı hám “Bayt-ul-hikma” danıshpanlıq úyin (Mámun akademiyası) shólkemlestirdi.
Bul dáwirde áyyemgi mádeniy yadgarlıqlar oyanıw dáwiri mádeniyatınıń jaratılıwı hám rawajlanıwına tiykar saldı. Egerde arablar Oraylıq Aziyanı basıp alıp, bul jerde burın bar bolǵan mádeniyat oshaqları joq qılınǵan bolsa, olar áste-áste tiklenip, nátiyjede ilimniń jetik mamanları jetilisip shıqtı.
Bul dáwirde awıl xojalıǵı rawajlandırıldı, jer maydanları keńeytirildi, suwǵarıw imaratları tiklendi, paxta, zıǵır, kenep egilip, olardıń talasınan tawar toqıldı. Maverennahrda, sonıń ishinde, Xorezm, Urgench, Ferǵana, Samarqand hám Buxara toqımashılıq buyımları, ásirese Samarqand hám Buxara shayısı dúńyaǵa belgili boldı.
Sawda rawajlandı. Nátiyjede Jaqın hám Orta Shıgıs mámleketleri: Ispaniya, Indiya, Qıtay, Vizantiya menen bolatuǵın sawda isleriniń kólemi keńeyip bardı.
X ásirden baslap Maverennaxr hám Xorasanda ǵárezsiz feodallıq mámleketler–Tohiriyler, Samaniyler, Qaraxaniyler, G`aznaviyler, Saljuqiyler, Xorezmshaxlar mámleketleriniń payda bolıwı xalifalıqtıń jemiriliwine alıp keldi.
Bul dáwirde mekteplerde oqıw arab tilinde alıp barıldı. Rasmiy hújjetler, shariat qaǵıydaları arab tilinde jazıldı. X ásir ortalarına kelip, fars-tájik tilinde de jumıslar alıp barıldı, lekin hújjetler arab imlasında jazılatuǵın edi.
Bul dáwirde Buxarada úlken kitap bazarı boldı. Abu Ali ibn Sino kitap dúkanlarında Farabiydiń Aristotel “Metafizika”sına jazǵan túsindirmelerin satıp alǵanlıǵı haqqında óz ómirbayanında jazıp qaldıradı. Buxara ámiri sarayında ullı kitapxana bolǵan. Ol sol dáwirdegi Sheroz kitapxanası menen bellese alǵan.
Samaniyler dáwirinde Rudakiy, Ferdawsiy, Xorezmiy, Farǵoniy, Beruniy hám ibn Sino siyaqlı alımlar dóretiwshilik miynet etken. X ásirdiń 2-yarımınan shólkemlestirilgen Qaraxaniyler mámleketinde de ayrım xanlar óz saraylarında kitapxanalar shólkemlestirgen.
Bul kitapxanalarda arab hám Batıs Evropa alımlarınıń shıǵarmalarıda bar edi. Usı dáwirde turkiy til qáliplesip bardı. Yusuf Xas Hajib, Mahmud Qashqariy siyaqlı alımlar dúńyalıq áhmiyetke iye bolǵan shıǵarmalardı jarattı.
XI ásir baslarında Ǵaznaviyler, keyinirek Saljukiyler, Xorezmshahlar mámleketi payda boldı. Ilim, jámiyetlik-filosofiyalıq pikirler rawajlandı. Mahmud Ǵaznaviy óz sarayına júda kóp mádeniy baylıqlardı toplaydı, alımlardı jumısqa shaqıradi. Abu Rayxon Beruniydiń belgili “Hindistan” shıǵarması usi jerde jazıladı.
Saljuqiyler dáwirinde hákimiyattı Alp-Arsılan Muhammad basqarıp, Nizom ul-Mulk onıń sırtqı siyasat wáziri boladı. Ol hákimiyattı basqarıw usulların islep shıǵadı hám óziniń “Siyosatnoma” shıǵarmasın jaratadı (1091-1092 j.j.). Bul shıǵarmada mámleketti basqarıwdıń printsipleri bayanlanadı.
Nizom ul-Mulk bilimlendiriwdi rawajlandırıwǵa ayrıqsha úles qosadı. Ol 1067 jılı óziniń esabınan “Nizomiya” medresesin qurǵızadı. 1074 jılı Orta Shıǵıs mámleketleri ushın kalendar` dúzedi. Mine usı kalendar` házırgi waqıtta da eń quramalasqan kalendar` esaplanadı.
XI ásirde Xorezmde de ilim-pán rawajlanadı. Xorezm shaxı Mámun II óz sarayına záberdes alımlardı jiynaydı. Akademiyanı dúzedi. Akademiyada Beruniy, ibn Sino, al-Masixiy hám basqalar jumıs isleydi. Lekin tajı-taxt ushın gúresler nátiyjesinde bul ilim dárgayı jumısı toqtaydı, alımlar tarqatıp jiberiledi.