15-lekciya tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

3.6. Shıǵıs oyanıw dáwirindegi mektep hám bilimlendiriw jagdayı.

999 jılı Buxara hám Xorezmde Samaniyler húkimetin qulatıp, húkimet biyligin qolǵa kiritken Qaraxaniyler mámleketi 1212-jıllarǵa shekem húkimshilik etti. Usı dáwirde mámlekettiń belgili xalıqları bolǵan, VIII-XII ásirlerde Aral átirapında jasaǵan qáwimler oǵuz, pecheneg hám qıpshaqlardı alımlar qaraqalpaq xalqınıń xalıq bolıp qáliplesiwine baslama salǵan dep esaplaydı.

Qarahaniyler mámleketiniń tiykarın uysin, oǵuz, pecheneg, qıpshaq, karluq, chıgıl, yagma h.t.b. xalıqlar payda etti. Mámlekettiń mádeniy oraylarınıń biri esaplanǵan qashqar hám Balasugın XI ásirde musılman danıshpanlıǵınıń eń ullı orayına aylanǵan. Ásirese, Qashqar bul úlkeniń mádeniy turmısında ayrıqsha orın iyelegen.
XI ásirdiń ekinshi yarımında Qaraxaniyler mámleketi ogada bekkemlenedi, hákimshilik shegarası jáne de keńeyedi hám Qashqardan baslap Káspiyge shekemgi aymaqtı óz ishine aladı. Bul úlkede tábiyǵıy bilimlerdi úyretiwge qızıqsınıw kúshli boladı.
Túslik Aral átirapı xalıqları (Xorezmde) arasında jaslarǵa taw jınısların xojalıq islerinde paydalanıwdı úyretiw, usı arqalı tabiyǵıy bilimlerdi ózlestiriw hám bulardı onermentshilik jolı menen jaslarǵa úyretiw isleri ámelge asırıladı. Bul dáwirlerde mámlekette tabiyat sırların biliwge umtılıw, olardın nátiyjelerin jaslarǵa úyretiw isleri keń en jayadı.
Ilim hám mádeniyatqa kewil bólinedi. Ásirese ilimniń bayanlanıwı hám jaslardıń bilim alıp, sawat ashıwı, arab, parsı tilinde emes, al túrkiy tilde júrgiziliwine ayrıqsha itibar beriledi. Mektep, medreselerde ilim iran hám arab mádeniyatı tásirine berilse de, jaslardı óz tilin, dástúrin saqlap qalıwǵa tárbiyalaw baslı másele boladı.
Qaraxaniyler mámleketinde túrk tilinde sóylewshi xalıqlardıń sanınıń artıwı nátiyjesinde ana tiline bolǵan turmıslıq zárúrlik kúsheyedi. Nátiyjede Qaraxaniyler elinde arab-parsı tilinde hám túrkiy tilde ilimiy kitaplardıń dóretiliwi teńdey alıp barıladı. Mámlekette jaslar tárbiyası, adamlardıń ádep-ikramlı bolıw dástúrlerin rawajlandırıw, olardı bilimlilikke, oqımıslılıqqa tárbiyalaw máseleleri kem-kem rawajlandırılıp baradı.
Ózlerinen burınǵı túrkiy xalıqlardıń aldıńǵı mádeniy turmısın dawam ettiriw, olardı elede jetilistiriwdiń zárúrligi kúsheydi. Usı zárúrlikler tiykarında Yusip Xas Xajiptiń «Kutadǵu bilik», Axmed Yugnakiydiń «Xibbatul haqayiq», ertedegi túrkiy xalıqlar pedagogikasın óz mazmunında jámlegen Maxmud Qashqariydiń «Diywaniy lugati-at túrk» siyaqlı teberik shıǵarmalarınıń júzege keliwine sebepshi boladı.