15-ma’ruza: pedagogik kasbiy kompetentlik va kreativlik. Ma’ruza mashg’uloti rejasi

15.2. Pedagogik kreativlik tushunchasi va mazmuni.
Bugungi kunga kelib kreativlik nafaqat psixologlarning, balki pedagoglarning diqqat e`tiborini tortmoqda. Bu tushuncha ilmiy adabiyotlarda keng qo`llailmayotgan bo`lsa ham bu tushunchani ma`lum darajada pedagogik iste`molga kiritishga doir harakatlar ko`zga tashlanmoqda. Pedagogika oid manbalarda kreativlik ijod bilan bog`liq holda o`rganiladi va tushuniladi. Ijodkorlikning psixologik jihatlari haqida fikrlar bildirilib, bilim asosan fikr yuritish va tasavvur qilish bilan bog`liq holda tahlil etiladi. Ijodning psixologik asoslari sifatida qo`yidagi elementlar qabul qilangan. Bular: 1. Qabul qilish. 2. Xohish va istak. 3. Tasavvur qilish. 4. O`z-o`zini kuzatish. Shu bilan bir qatorda bilimning asosini tashkil qilishda asosiy o`rinni egallaydigan fikr yuritish bilan tasavvur qilish qo`yidagi elementlar belgilanishi e`tirof etilgan. Bular: 1. Aqliy mehnat. 2. Intuitsiya. 3. Dunyoqarash Pedagogika fanida kreativlik masalasiga bevosita murojaat etgan pedagog olim pedagogika fanlari doktori, professor R.A.Mavlonova o`zining ilmiy ishlarida kreativlik haqida baholi qudrat fikrlar bildirgan. Uning «Boshlang`ich ta`limda innovatsiya», «Boshlang`ich ta`lim pedagogikasi, integratsiyasi, innovatsiyasi» nomli o`quv qo`llanma va darsliklarida kreativlikka alohida to`xtab o`tgan. Buyuk olim V.A.Slastyonin pedagogning innovatsion faoliyatiga bo`lgan qobiliyatlarining asosiy xislatlarini qo`yidagicha belgilagan: • shaxsning ijodiy motivatsiyani qo`llaganligi. 21 Bu qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish, ijodiy yutuqlar, peshqadamlikka va o`z kamolotiga intilish; • kreativlik, bu - xayoliy qarash; baho bera olish qobiliyati va o`z ka - molotiga intilish; • kasbiy faoliyatni baholash, bu - ijodiy faoliyat metodologiyasi va pedagogik tadqiqot metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik kontseptsiyasi va ziddiyatni ijodiy bartaraf qilish qobiliyatlari; ijodiy faoliyatiga hamkorlik va o`zaro yordam berish qobiliyati; • o`qituvchining individual qobiliyati, bu - ijodiy faoliyat sur`ati va ish qobiliyati; qat`iyatlik, mas`uliyatlik va xalollik, o`zini tuta bilish. Pedagog olima R.A.Mavlanova an`anaviy psixologiya va pedagogikada kreativlikka shaxs kategoriyasi sifatida qaralishini, uni talqin qilish, aniqlash borasida bahslar yuritilganligi haqida quyidagicha fikr bildirganlar: - kreativlik tafakkur sifatida (J.Gilford, Y.K.Tixomirov) yoki intellektual faollik sifatida (D.B.Bogolevskaya, L.B.Yermolayeva-Tomina), - yoki shaxs sifatlarining integratsiyalashuvi (Y.A.Ponomarev va boshqalar). Biroq oliy ta`lim pedagogikasi (kreativ androgogika)da uning sifat ko`rsatkichini va namoyon bo`lish darajasini aniqlashning o`zi yetarli emas. Kreativlik biryoqlama salbiy jihat sifatida qaralsa-da, uning muammolar tizimi umumlashtiriladi va bir butunlikni tashkil etadi, bu ayniqsa o`zida ta`lim jarayonida ijodiy ta`lim va tarbiyani mujassamlashtirgan shaxsning ijodiy imkoniyatlari va kreativlikni rivojlantirish jarayonida oliy maktab pedagogikasiga taalluqlidir. Shu sababli, olima kreativlikni rivojlanish imkoniyatlarini kreativ ta`lim va tarbiya jarayonida shaxs kategoriyasi sifatida o`rganish zarurligini e`tirof etadi. O`tgan asrning 60-70-yillari pedagogikada kreativlik muammosini o`rganishda keskin burilish yillari bo`ldi. Shu davrda ijodiy izlanuvchan pedagog-novatorlar paydo bo`ldi. Novatorlar erishgan natijalar nafaqat pedagoglarni, balki psixologlarni ham qiziqtirdi, ular ijodiy ta`limining psixologik tomonlarini, ijod faoliyatining pedagogik psixologiyadagi mexanizmini o`rgandilar. (V.V.Davidov, LA.Zimnaya, 22 N.V.Kuzmina, A.M.Matyushkin, Y.A.Ponomarev, R.A.Mavlonova rahbarligidagi pedagogika fanlari ilmiy-tekshirish instituti jamoasi.) Kreativlikni o`rganishda amalga oshirilgan nazariy tahlil uni kasbiy anrogogikada qo`llashning umumiy qonuniyatlari va o`ziga xosligini aniqlash imkonini beradi (V.M.Morozov). Biz kreativlikning tizimlilik tuzilishidan kelib chiqib, unga shaxsning o`ta intellektual-evristik jihati sifatida emas, balki shaxsni qadrlovchi, tabaqalashtirilgan ta`lim sifatida qaraymiz. Kreativlik - shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson ma`naviyatining ajralmas qismi bo`lib, shaxsni o`z-o`zini rivojlantirish omili, shaxsiy jonbozlikning asosi, shaxs ega bo`lgan bilimlarning ko`pqirrali ekanligida emas, balki yangi g`oyalarga intilishda va o`rnatilgan stereotiplarni yangilik yaratish jarayonini isloh qilish va o`zgartirishda, hayotiy muammolarni yechish jarayonida kutilmagan va noodatiy qarorlar chiqarishda namoyon bo`ladi. Shu bilan bir qatorda filologiya fanlari doktori M.Ayimbetov ham o`qituvchilarning pedagogik mahoratiga doir o`z fikrlarini bayon etish bilan bir qatorda pedagogning shaxsiy va kasbiy faoliyati masalalariga to`xtab o`tgan. Olim «kreativlik» yoki «ijodkor» tushunchalarini bevosita qo`llanmagan bo`lsalar ham ijodkor o`ituvchining sifat ko`rsatkichlarini yoritib berishga doir fikrlarini bayon etgan. Olim mahoratli zamonaviy o`qituvchining strukturaviy komponenlarini ko`rsatib bergan. Shu bilan bir qatorda olim bunday pedagoglarning oltita belgisini alohida e`tirof etgan. Bular: 1. Pedagogik jamoada katta obruga ega bo`lishi. 2. O`zlarini juda jiddiy tutishi va pedagogik taktga ega bo`lishi. 3. Darslarini oliy darajada tashkil etishi. 4. O`quvchilar bilan do`stona munosabatda bo`lish. 5. Murakkab vaziyatlarda o`zlarini tuta bilishi va pedagogik faoliyatini bir maromda olib borishi. 6. Pedagogik jamoada hamda maxallada katta ta`sir ko`chiga ega bo`lishi Sanab o`tilgan sifatlarga Biz o`qituvchining kreativlik faoliyatini ham qo`shicha qilgan bo`lar edik. Negaki, o`qituvchilarning oliy darajada dasrlarni atshkil etishi o`z- 23 o`zidan bo`ladigan holat emas, balki o`qituvchining izlanishlari, o`z sohasidagi yangiliklarni tajribalarida qo`llay olishi, o`quvchilarni «o`qitish» emas «o`qishga» o`ragatishiga doir qator faoliyatlar tizimi bilan bog`liqdir. O`qituvchining kreativ faoliyati pedagogik mahoratning mazmunida aks etar ekan, pedagogika fanida o`qituvchining pedagogik mahoratining modeli ishlab chiqilgan. Bu model` qo`yidagilarda o`zining aksini topgan. 1. Bilish qobiliyatini boshqarish. 2. O`quvchilarda ichki his-tuyg`u va qiziqishni, mustaqil ta`lim olish ko`nikmasini shakllantirish 3. O`quv jarayonini tashkil eta olish. 4. Texnologik mahorat 5. Ishonchga kirish, ishontira olish 6. Nutq mahorati 7. Ergashtira olish 8. Muloqotga kira olish 9. Qalbga yo`l topa olish 10. O`quvchining yoshi, 11. Ichki imkoniyatiga moslashish 12. Do`stona va samiymiy munosabat Ko`rinib turganidek, yuqoridagi ishlarda asosan kreativlik masalasi o`qituvchining pedagogik mahorati doirasida tahlil etilgan. Ammo bevosita maktab o`qituvchilarining kreativlik faoliyati masalasi alohida tahlil etilmagan. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda aytish joizki, pedagogika fanida kreativlikga doir alohida maxsus tatqiqot ishlari olib borilmagan bo`lsa ham mazkur masala bo`yicha muayyan fikrlar bildirilgan. Bu, albatta, bejiz emas. Ya`ni pedagog olimlarning kreativlik masalasiga e`tibor qaratayotganligi, bu masala bo`yicha juda ko`p bo`lmasa ham pedagogik fikrlar bildirilayotganining o`zi bejiz emas. Chunki yosh avlodni bilimli, har tomonlama rivojlangan, komil shaxs sifatida shakllantirishda o`qituvchilarning ijodkorligi, o`z sohasi bo`yicha bilimlarini doimo 24 oshirib borishi, so`nggi yangiliklarni o`zining pedagogik faoliyatida qo`llay olishlari, bir so`z bilan aytganda ularning kreativlik faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday kreativlik ayniqsa O`zbekiston Respublikasining ta`lim sohasidagi strategik yo`lida juda ham muximdir. Bu yo`l dunyoga kelgan har bir individning (go`dakning) komil shaxs sifatida shakllanishini uzluksiz va uzviy turda olib borishdan iboratdir. Bu uzluksizlik ta`lim turlarida o`zining aksini topadi. Chunki ta`limning qaysi turi bo`lmasin uning har bir bug`inida o`qituvchi markaziy o`rinni egallaydi. Agarda bu o`qituvchi kreativlikka oid faoliyat yuritmas ekan, ta`lim-tarbiyaning samaradorligi Biz kutgan natijalarni bermasligi mumkin. Bu ta`lim turlari quyidagi bo`limda o`z aksini topgan. Olimlar pedagogik mahoratning quyidagi uch darajasini ko`rsatadilar: - birinchi daraja - bu sinf bilan elementar munosabat. O`qituvchi teskari aloqani qo`llaydi, uning natijasiga ko`ra o`z harakatlarini belgilaydi. Lekin bu faoliyat metodik qo`lanmalar yoki boshqa o`qituvchi tajribasi asosida amalga oshiriladi. - ikkinchi daraja - dars faoliyatini, uning rejasini tuzishdanoq optimallashtirish bosqichidir. Bunda ijodkorlik o`qituvchiga ma`lum maqsadni amalga oshirishda mazmun, metod va shakllarni to`g`ri tanlashdan iborat. - uchinchi daraja - evristik. Pedagog o`quvchilar bilan jonli muloqotning ijodiy imkoniyatlarini qo`llaydi. Olima R.A.Mavlanova o`qituvchining eng yuqori darajadagi ijodkorligi uning to`liq mustaqil faoliyatida namoyon bo`lishini ta`kidlaydi.. U avvaldan ma`lum bo`lgan usullarni qo`llashi mumkin, ammo u ularga o`zining shaxsiy munosabatini qo`llaydi. O`qituvchi ijodiy individualligi, tarbiyalanuvchining shaxsiy o`ziga xosligi, ta`limning aniq darajasi, tarbiyalanganlik darajasi, sinfning rivojlanish darajasini hisobga olgan holda zaruriyat taqozo etgan darajada ish olib boradi. Tayyor tavsiyalarni amalda qo`llash darajalari ham farqlanadi: optimallashtirish, evristik daraja, shaxsiy, mustaqil. Tadqiqotchilar fikrlari orasida kreativ insonlar boshqalarga taqlid qilmasdan, o`zlari tanlagan faoliyatlarining barcha bosqichlariga ijodiy yondashadilar, degan fikr etakchilik qiladi. 25 O`rganilayotgan muammoga V.A.Slastyonin, L.S.Podimova, N.M.Gnatko qarashlari bilan birgalikda, kreativlik mexanizmini ikki turga bo`lishni taklif qiladilar: 1. Potentsial 2. Dolzarb. Potentsial kreativlik - muallifning fikricha, kreativlik faoliyatidir, individiumni potentsial joylashuvi ma`lum tashqi sharoitlarda dolzarb kreativlikni egallashning asos tayyorgarligini tashkil etadi; potentsial kreativlik - ijodning sub`ektiv zarur sharoitidir. V.A.Slastenin, L.S.Podimova potentsial kreativlikning dolzarb kreativlikka izchil taqlid qilish mexanizmi orqali o`tishi muammosiga o`ziga xos yondashganlar. Shunday qilib, kreativlik taqlid qilish, nusxa ko`chirishdan ijodiy nusxa ko`chirish, taqlidiy ijod va haqiqiy ijodkorlikka tomon rivojlanib boradi. Tabiiyki, barcha o`qituvchilar ham kreativ rivojlanishning barcha bosqichlari bilan tavsiflanmaydilar: - ba`zilar tayyor metodik tavsiyalardan nusxa olib, faqat birinchi darajaga erishadilar; - ikkinchilari to`liq kontseptsiya va tizimlarga ega bo`lmasdan turib, ba`zi metodik usullarga o`zgartirishlar kiritadilar, - uchinchilari ma`lum g`oya asosida to`liq mazmun, metod va shakllarni ishlab chiqadilar; - to`rtinchilar esa ta`lim va tarbiyada o`zlarining kontseptsiya va metodikalarini tavsiya etadilar. Yuqoridagilarga munosabat bildirib aytish mumkinki, dastlabki uchtasi taqlid bosqichida bo`lib, to`rtinchisi ularga qarama-qarshi tarzda ijod bosqichida. Intellektual faollik darajasini belgilangan kreativlik bosqichlari bilan taqqoslash, ikkala yo`nalish orasida ma`lum mutanosiblikni, innovatsion- pedagogik faoliyatning bir necha bosqichda takomillashib borish darajasidagi tushunchalarni aniqlashga imkon berdi.
Pedagog faolligining borgan sari yuqoriroq darajadagi faoliyatga 26 ko`tarilib borishi kelajakda innovatsion ta`lim strategiyasini tashkil qilishni belgilaydi. Yuqorida bildirilgan fikrlarni umumlashtiradigan bo’lsak, kreativlik pedagogik nuqtayi nazardan quyidagi komponentlarni tashkil etadi: 1. Shaxsning o`ziga xos xususiyatidir. 2. Ijodiy imkoniyat. 3. Shaxsning intellektual va individual xususiyati. 4. Ijodiy fikrlash. 5. Ijodiy tafakkur. 6. Yechim topish. 7. Bilimlilik. 8. Tashkilotchilik. 9. Bilim, faoliyat, istak. 10. Pedagogik mahorat 11. Shaxsiy sifatlarning integratsiyasi 12. Muammolarni mustaqil yechish.