15 mavzu. Empirik sotsiologik tadqiqot va uning metodlari

Mazmuniga ko‘ra savollar ikki guruhga bo‘linadi: 
I. 
Voqelikdagi narsa-hodisalar, ularning xususiyatlari haqidagi savollar. o‘tgan 
zamonda, hozirgi davrda va kelajakda bo‘ladigan hodisalar haqidagi savollar ham shu 
guruhga kiradi. 
II. 
Kishining his-tuyqulari, kechinmalari, niyat va motivlari to‘qrisidagi savollar. 
Deyarli barcha turdagi anketalarda uchraydigan savollar, ya’ni respondentning 
yoshiga, jinsiga, millati, kasbi, ma’lumoti va boshqalarga oid savollar ham birinchi 
guruhdagi savollar toifasiga kiradi. Bunday savollar odatda anketaning aloqida bir qismiga 
jamlanadi va bu qism sotsiologiyaga oid adabiyotlarda demografiya qismi yoki pasport 
qismi nomlari bilan yuritiladi. 

---

Anketaning pasport qismidagi savollar aniq va konkret javoblarni talab qiladi va, 
odatda, bu qismdagi savollarga berilgan javoblarning haqqoniylik darajasi juda yuqori 
bo‘ladi. Boshqa mamlakatlarda ham o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar tajribasi shuni 
ko‘rsatadiki, anketada qo‘yilgan savollar respondentni oz bo‘lsa-da xavotirga solsa, uning 
javoblari samimiy bo‘lmaydi. Respondent anketadagi savollarga samimiy javob bersa, 
o‘ziga qech qanday zarar yetmasligiga ishonch hosil qilgan taqdirdagina, ularga to‘qri javob 
beradi. o‘zini xavotirga soladigan savollarga to‘qri javob bergan taqdirda, respondent 
anketaning pasport qismidagi savollarga noto‘qri javob beradi. Shu yo‘l bilan u go‘yo 
o‘zining xavfsizligini ta’minlamoqchi bo‘ladi. 
Ikkinchi guruh savollar, his-tuyqu, kechinma va motivlarni aniqlashga qaratilgani 
uchun, ularga berilgan javoblarning ham birinchi guruhdagiga nisbatan haqqoniyligi 
kamroq. Buning sababi respondentlarning ataylab noto‘qri javob berganidagina emas, balki 
his-tuyqu, kechinmalarni baholashdagi murakkabliklarda hamdir. Sub’ektiv kechinmalarni 
baholashda sub’ektivlik kuchli bo‘ladi. Shuning uchun bu toifadagi savollar bir-birini 
to‘ldiradigan, biriga berilgan javobdagi noaniqlikni ikkinchisi aniqlashga yordam beradigan 
bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, respondentning javob topishini yengillatish uchun anketaga 
javob variantlari kiritilishi ma’quldir. Javoblarda turli holatlar hisobga olingan bo‘lib, 
ulardan yaxlit javob o‘rniga o‘sha javobning qismlari aks etishi javobning haqqoniy 
bo‘lishiga xizmat qiladi. Chunki shunday holda respondent javob variantlaridan birini yoki 
o‘zida sodir bo‘lgan kechinma, his-tuyqularga mos ravishda bir nechtasini tanlab olish 
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Masalan, korxonada qabul qilingan qarorga ishchining 
munosabatini bilish maqsadida anketaga quyidagicha savol kiritildi: Korxona 
ma’muriyatining qaroriga munosabatingiz? 
Men korxona ma’muriyati qabul qilgan ushbu qarorni: 
a) Ma’qullayman. 
b) Ma’qullamayman. 
v) Unchalik ma’qullamayman. 
g) Qisman ma’qullayman. 
d) To‘la qo‘llab-quvvatlayman. 
ye) Mutlaqo ma’qullamayman. 
Mana shu keltirilgan variantlarda respondentning faqat qa yoki yo‘q qabilidagi 
javoblari emas, balki shu qarorga emotsional munosabati turlari ham qamrab olingan. 
Anketa usuli yordamida boshqa usullarga nisbatan ko‘proq ma’lumot to‘plash mumkin. 
Ayniqsa, katta miqdordagi respondentlar bilan tadqiqot olib borish zarurati tuqilganda so‘rov 
usulining afzalliklari yaqqol namoyon bo‘ladi. 
Anketalarning ma’lumot to‘plashdagi samaradorligini oshirish uchun bir necha 
holatlarni nazarda tutish kerak: 
I. 
Respondentga murojaat, savollarning qo‘yilish tarzi, paydarpayligi, qiziqish 
uyqotishi va qo‘yilgan savollarga javob berish maylini vujudga keltirishi kerak. Agar mana 
shu shart bajarilmasa, anketalarning tadqiqotchiga qaytarilish darajasi pasayishi, javoblar 
nosamimiy bo‘lishi mumkin. 
II. 
Anketaga kiritilgan savollar sodda va aniq tuzilgan bo‘lib, xilma-xil talqin 
qilinishi mumkin bo‘lgan savollardan eqtiyot bo‘lish kerak. Masalan, anketaga, «Xamsa»ni 
o‘qiganmisiz? Degan savol kiritilsa, uni bir necha xil tushunish mumkin: 
a) Navoiy «Xamsa»sini o‘qiganlik; 
b) Ganjaviy «Xamsa»sini o‘qiganlik; 

---

v) Deqlaviy «Xamsa»sini o‘qiganlik; 
g) «Xamsa»ning dostonlaridan birini o‘qiganlik; 
d) «Xamsa» dostonlaridan bir nechtasini o‘qiganlik; 
ye) «Xamsa» dostonlarining hammasini o‘qiganlik; Sinchiklabroq tekshirilsa, sanab 
o‘tilganlardan boshqa ham ma’nolar chiqishi mumkin. 
3. Anketaga kiritilgan savollar mavzuidan respondentlarning xabardor yoki xabardor 
emasliklarini, agar xabardor bo‘lsalar, xabardorlik darajasini hisobga olish kerak. Masalan, 
kasaba uyushmasi faollari bilishi zarur bo‘lgan narsalarni korxonaning oddiy ishchi-
xodimlaridan so‘rash mantiqqa zid bo‘lish bilan birga, tadqiqotni ham boshi berk ko‘chaga 
olib kiradi. 
Har qanday so‘rov jarayonini shartli ravishda uch bosqichga bo‘lish mumkin: 
I. 
Ko‘nikish. 
II. 
Asosiy davr. 
III. 
Yakun yasash. 
Ko‘nikish davri sotsiologik adabiyotda adaptatsiya davri, deb ham yuritiladi, har 
qanday so‘rov ana shu ko‘nikish bosqichidan boshlanadi. Bu bosqich o‘z mohiyatiga ko‘ra 
juda muhim bo‘lib, so‘rovning natijalari ko‘p jihatdan uning qanday o‘tishiga boqliq. Bu 
bosqichda bir nechta muhim vazifalar amalga oshiriladi. Ulardan birinchisi respondentni 
so‘rovga tayyorlash. Respondentdan kerakli ma’lumotni olish uchun unga so‘rovning sababi 
va maqsadini tushuntirib, uni savollarning mazmuni bilan tanishtirish kerak. Agar so‘rov 
anketa yordamida o‘tkazilayotgan bo‘lsa, uni qanday to‘lqazishni ham tushuntirish lozim. 
So‘rov mavzui haqida ma’lumot berish respondentni asosiy savollarga javob berish uchun 
tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.
Bevosita savollarni berish va anketa to‘ldirishga o‘tishdan avval respondentni shu 
mavzuga qiziqtirish zarur. Chunki, unda qiziqish paydo bo‘lmasa, bu savolga ortiqcha bosh 
oqriqi, deb harashi mumkin. Masalan, bozor munosabatiga o‘tilayotgan hozirgi bosqichda, 
aytaylik, iqtisodiy mavzudagi so‘rovlarni o‘tkazishdan oldin respondentlarga so‘rovning 
maqsadini bildirib, mavzuning shu korxona, jamoa, mintaqa va mamlakat uchun ahamiyati 
tushuntirilsa, so‘rovga jiddiy munosabat vujudga keladi. 
Shuni ham nazarda tutish lozimki, har bir respondentning o‘z qiziqishlari, eqtiyojlari, 
manfaatlari mavjud bo‘lib, so‘rovga qiziqish hosil qilishda shularni nazarda tutish kerak. 
Ko‘nikish davrida respondentga bevosita murojaat qilinadi. Bu murojaat oqzaki va 
yozma tarzda amalga oshirilishi mumkin. Ana shu murojaatda tadqiqot maqsadlari va 
ahamiyati ta’kidlanadi. Murojaatda respondentga chuqur va samimiy hurmat izxor qilinmasa 
uning bu tadqiqotga qiziqishi susayishi yoki mutlaqo yo‘qolishi mumkin. Shuning uchun 
murojaatda respondentning ruhiy holati hisobga olingan bo‘lishi kerak. 
O‘tkazilgan so‘rovga respondentda qiziqish uyqotish, hech bo‘lmaganda moyillik 
paydo qilish natijalarning haqqoniyligini ta’minlovchi muhim omillardan biri. Bu qiziqish 
va moyillikni uyqotish uchun esa adaptatsiya bosqichi juda eqtiyotkorlik va moqirlik bilan 
o‘tkazilishi lozim. Buning uchun murojaatda ikki holat aks etishi shart: 
I. 
Respondentga 
chuqur 
hurmat. Tadqiqotchida respondentga 
hurmat 
mavjudligining o‘zi kamlik qiladi. Ana shu hurmat mavjudligini unga sezdirish kerak. 
qurmat sezdirish uchun esa anketaga, biz Sizni juda hurmat qilamiz, deb yozib qo‘yish 
kifoya qilmaydi. qurmat murojaatdagi har bir so‘zdan va to‘la matndan sezilib turishi kerak. 
II. 
Respondentga savol mavzui bo‘lgan masala bo‘yicha mutaxassis sifatida 
murojaat qilish lozim. o‘zining fikri tadqiqot uchun zarur ekanini respondent har bir so‘z va 

---

jumladan sezib turishi zarur. Mana shu ikki holat ta’minlanganda, so‘rovga qiziqish paydo 
bo‘lishi yoki bor qiziqish kuchayishi mumkin. 
Ko‘nikish bosqichidan keyin asosiy bosqich boshlanadi va tadiqotning taqdiri shu 
bosqichda hal bo‘ladi. Anketadagi asosiy mavzuga bag‘ishlangan savollarning me’yordan 
ko‘p bo‘lishi respondent diqqatining asta-sekin pasayishiga, uning zerikishiga olib kelishi 
mumkin. Shularni nazarda tutib savollar miqdorini imkoniyat doirasida kamaytirish, shunda 
ham savollar mo‘ljaldan ko‘proq bo‘lsa, charchoqni yozish va diqqatni tiklash maqsadida 
mavzuga boqliq bo‘lmasa ham ko‘pchilikni qiziqtiradigan san’atga, sportga oid bir-ikki 
savol kiritish kerak.