15-mavzu: Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining mazmun-mohiyati, uni amalga oshirish mexanizmlari

Sud hokimiyati islohotlari.

O`zR Konstitutsiyasining 11-moddasida "O`zR davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‗linishi" belgilab berilgan. Sudlarning alohida hokimiyat sifatida belgilanishidan maqsad O`zRda shaxs huquqi va erkinliklarining xolis organ sifatida faqat sud orqali ta‘minlanishiga erishish va sudni avvalgi jazolovchi organdan shaxs huquq va erkinliklarini to‗laqonli himoya qila oladigan organga aylantirishdir. Sud hokimiyatiga nisbatan ishonch bilan qarash, buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarni himoya qilishda sud organlaridan tegishli yordamga erisha olishni, sodir etilgan huquqbuzarlik yoki jinoyatlarga nisbatan qonun doirasida davlat choralarini sud orqali ta‘min- lash sud hokimiyatining mohiyatini belgilab beradi. O`zRda sud hokimiyati sud tizimi orqali amalga oshiriladi. Sud tizimi sud hokimiyatining alohida hokimiyat tarmog`i sifatida mavjud.
Mustaqillik tufayli O`zRda sud hokimiyati mustaqil, turli mafkuralardan holi bo‗lgan, faqat qonunga bo‗ysunadigan tizim sifatida shakllandi. O`zR Konstitutsiyasining 106-moddasiga muvofiq, "O`zRda sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi".
O`zRning mustaqillik yillarida qabul qilingan bir qator qonunlari va Prezident farmonlari sud hokimiyatini shakllantirishga qaratildi. Jumladan, O`zRning "Sudlar to‗g`risida"gi Qonuni, Jinoyat-protsessual, Fuqarolik protsessual, Xo‗jalik protsessual, Jinoyat, Fuqarolik, Mehnat, Oila, Uy-joy kodekslari, O`zR Prezidentining "O`zR xo‗jalik sudlarining tarkibini takomillashtirish to‗g`risida"gi, "O`zR Harbiy sudini tashkil qilish to‗g`risida"gi Farmonlari ana shu maqsadga xizmat qilmoqda. Shuningdek, O`zR Prezidentining "O`zRning sud tizimini takomillashtirish to‗g`risida"gi, "Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo‗yicha Oliy malaka komissiyasini tuzish to‗g`risida"gi, O`zR VMning "O`zR sudlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‗g`risida"gi qarori, "Sudlar va adliya organlarini rivojlantirish jamg`armasini tashkil etish to‗g`risida"gi qarori bilan tasdiqdangan "Sudlar va adliya organlarini rivojlantirish jamg`armasi to‗g`risidagi nizom"larda ham sud hokimiyatini takomillashtirish maqsadlari qo‗yilgan.
Sud hokimiyatini shakllantirishning muhim yutug`i sifatida sud tomonidan Konstitutsiyaviy nazorat qilishning joriy etilganligi alohida e‘tiborga loyiq. Ta‘kidlash joizki,
sudning huquqni qo‗llaydigan subyekt sifatida asosiy vazifasi odil sudlovni amalga oshirish orqali Konstitutsiya va qonunlar ustuvorligini ta‘minlashdir. Davlat mustaqil sud hokimiyatiga ega bo‗lgandagina mustaqil va xolis bo‗lishi mumkin. Konstitutsiyaviy nazorat qilish vazifasining amalga oshirilishi davlat hokimiyatining boshqa tarmoqlariga, ular tomonidan qabul qilingan qarorlarni bekor qilish orqali ta‘sir etishga imkon beradi.
O`zR Konstitutsiyasining 107-moddasiga muvofiq, O`zbekistonda quyidagi uchta kichik
tizimni o‗z ichiga olgan sud tizimi tashkil etilib, u o‗z faoliyatini amalga oshirmoqda: 1.O`zR Konstitutsiyaviy sudi.

2. 
   O`zR Oliy sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo‗yicha oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‗yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo‗yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, shuningdek, harbiy sudlardan iborat bo‗lgan umumiy yurisdiksiya sudlari. Harbiy sudlar tizimi, o‗z navbatida, O`zR Oliy sudi Harbiy xay‘ati, O`zR Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat.
   
3. 
   Xo‗jalik sudlari. Mazkur sudlar O`zR Oliy xo‗jalik sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi xo‗jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xo‗jalik sudlaridan iborat.
   

O„zR Konstitutsiyaviy sudi. 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O„zRning Konstitutsiyasida Konstitutsiyaviy sudni ta‟sis etish nazarda tutilgan bo`lib, 1995 yil 30 avgustda "O„zRning Konstitutsiyaviy sudi to`g„risida"gi Qonun qabul qilindi. Mazkur Qonunga muvofiq, Konstitutsiyaviy sud Konstitutsiyaviy sud ishini yuritish vositasida sud hokimiyatini mustaqil va xolis tarzda amalga oshiruvchi Konstitutsiyaviy nazorat sudlov organi hisoblanadi. U, ayni vaqtda, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat hujjatlarining Konstitutsiyaviyligiga oid ishlarni ko`radi.
2003 yil avgustda "O`zRning Konstitutsiyaviy sudi to‗g`risida"gi Qonunga mamlakatda amalga oshirilayotgan parlament islohoti, ikki palatali parlamentga o‗tilishi munosabati bilan qator o‗zgartishlar kiritildi.
Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritish O`zbekiston uchun mutlaqo yangi huquqiy institut bo‗lib, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat chiqargan hujjatlarning Konstitutsiyaviyligi to‗g`risidagi ishlarni ko‗rish yo‗li bilan O`zR Konstitutsiyasining ustuvorligini ta‘minlashga yo‗naltirilgan.
Konstitutsiyaviy darajadagi sud ishlarini yuritish deganda, keng ma‘noda, O`zRning Konstitutsiyaviy sudi bilan boshqa huquq subyektlari o‗rtasidagi, Konstitutsiyaviy sudga taalluqli ishlarni ko‗rib chiqish va hal etish bilan bog`liq protsessual harakatlarni hamda shu asnoda yuzaga keladigan Konstitutsiyaviy protsessual munosabatlarning majmuini Konstitutsiyaviy qonun hujjatlari normalari bilan tartibga solish tushuniladi. Tor ma‘noda aytganda esa, O`zR Konstitutsiyaviy sudining o‗ziga xos belgilari quyidagilardan iborat:
-ixtisoslashtirilgan organ tuzish;
-Konstitutsiyaviy sudning qarorlari umum majburiylik xususiyatida bo‗lishi;
-odil sudlovni amalga oshirishning mustaqil protsessual shakli;
-sudyalarning o‗ta yuqori malakali tarkibi.
O`zRning Konstitutsiyaviy sudi Konstitutsiyaviy-huquqiy institut sifatida tarkib topganiga uncha ko‗p bo‗lgani yo‗q. Konstitutsiyaviy sud, umuman olganda, O`zbekistondagi ham sud hokimiyatining, ham davlat hokimiyatining muhim bo‗g`inlaridan biri, uning qarorlari milliy huquq tizimida tobora salmoqli o‗rin egallamoqda. Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritishning huquqiy asoslari "O`zRning Konstitutsiyaviy sudi to‗g`risida"gi O`zR Qonuni bilan belgilangan. Bu asoslar Konstitutsiyaviy sudning 2004 yil 30 yanvardagi 1-sonli qarori bilan tasdiqlangan
«O`zR Konstitutsiyaviy sudining reglamenti»da mufassal bayon etilgan.
Reglamentda belgilanganidek, Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritishning asosiy vazifasi fuqarolarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquqlari va erkinliklarini, shuningdek, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari va fuqarolar o‗zini o‗zi boshqarish organlarining huquqlari hamda qonun bilan qo‗riqlanadigan manfaatlarini himoya etish maqsadida ishlarni to‗g`ri va vaqtida ko‗rib chiqishdan iborat.
O`zR Konstitutsiyasining 109-moddasi hamda "O`zRning Konstitutsiyaviy sudi
to‗g`risida"gi Qonunning 1-moddasiga muvofiq, Konstitutsiyaviy sud:

• 
  O`zR qonunlari va O`zR OM palatalari qarorlarining, O`zR Prezidenti farmonlarining, hukumat va mahalliy davlat hokimiyati organlari qarorlarining, O`zRning davlatlararo shartnomaviy va boshqa majburiyatlarining O`zR Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi;
  
• 
  Qoraqalpog`iston Resiublikasi Konstitutsiyasi O`zRning Konstitutsiyasiga, Qoraqalpog`iston Respublikasi qonunlari O`zRning qonunlariga muvofiqligi to‗g`risida xulosa beradi;
  
• 
  O`zRning Konstitutsiyasi va qonunlari normalariga sharh beradi;
  
• 
  O`zRning Konstitutsiyasi va konunlari bilan berilgan vakolat doirasida boshqa ishlarni
  

ham ko‗rib chiqadi.
Konstitutsiyaviy sud tomonidan Konstitutsiyaga nomuvofiq deb topilgan qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar z‘lon qilingan paytdan yuridik kuchini yo‗qotgan deb hisoblanadi. "O`zRning Konstitutsiyaviy sudi to‗g`risida"gi Qonunga binoan Konstitutsiyaviy sud:

1. 
   o‗ziga berilgan qonunchilik tashabbusi huquqini OM da amalga oshirish haqidagi;
   
2. 
   Konstitutsiyaviy sud sudyasining vakolatlarini to‗xtatib qo‗yish to‗g`risidagi;
   
3. 
   Konstitutsiyaviy sud Reglament to‗g`risidagi;
   
4. 
   Konstitutsiyaviy sud huzuridagi ilmiy maslahat kengashi haqidagi masalalarni ham
   

ko‗rib chiqadi.
Konstitutsiyaviy sudning barcha qarorlari, xulosalari va boshqa to‗xtamlari ommaviy axborot vositalarida e‘lon qilinadi, shu paytdan kuchga kiradi. Konstitutsiyaviy sud qarori uzil- kesil hisoblanib, shikoyat qilinmaydi. Lekin bu Konstitutsiyaviy sudning qarori umuman qayta ko‗rib chiqilishi mumkin emas ekan, degan ma‘noni anglatmaydi. Jumladan, "O`zRning Konstitutsiyaviy sudi to‗g`risida"gi Qonunning 58-moddasida Konstitutsiyaviy sudning qarori, basharti, qaror qabul qilish paytida Konstitutsiyaviy sudga malum bo‗lmagan yangi muhim holatlar ochilib qolgan bo‗lsa yoki ushbu qarorni qabul qilishda asos bo‗lgan Konstitutsiyaviy norma o‗zgargan bo‗lsa, o‗z tashabbusi bilan qayta ko‗rib chiqishi mumkin. Konstitutsiyaviy sud qarorida sud ishini yuritishning belgilangan tartibi buzilgan holda qabul qilingan deb, e‘tirof etgan taqdirda ham qayta ko‗rib chiqilishi mumkin.