15-тема. Халықты социаллық ҚОРҒАЎ системасы

10.3. Мийнет өнимдарлығын анықлаў усыллары
Мийнет өнимдарлығын өлшеў машқаласы бул экономикалық категорияның әҳмийетин анықлаўдан бир қанша қурамалы есапланады. Әдетте, мийнет өнимдарлығының өсиўи ҳәм өним ислеп шығарыўды өлшеўдиң түрли усыллары бар болып, әмелиятта мийнет өнимдарлығы дәрежесин анықлаўдың төмендеги: натурал, мийнет, қун усылларынан пайдаланылады. Бул усыллардың қолланылыўы, бириншиден, мийнет өнимдарлығын өлшеў дәрежесине, екиншиден болса, есаплаўды әмелге асыратуғын экономикалық хызмет алдында қандай ўазыйпа турғанлығы менен байланыслы.
Мийнет өнимдарлығын өлшеў дәрежеси бойынша бирдей өнимди ислеп шығаратуғын айрықша жумыс орынларын (бригада, участкалар) көрсетип өтиў мүмкин. Бул орында ислеп шығарылған өним көлемин ҳәм өндирис нормаларын (дана, тонна, куб, литр, квадрат метр ҳәм т.б.) анықлаўдың натурал усылын қоллаў мақсетке муўапық. Бул усыл әпиўайы, қолайлы ҳәм исенимли болсада, ол тек ғана бирдей өним ислеп шығарылатуғын кәрханаларда қолланылады, соның ушын да әмелиятта оннан аз пайдаланылады. Кәрхананың бригада ҳәм участкаларында бирдей өним ислеп шығарылса, бундай жағдайда ғана натурал усыл қолланылыўы мүмкин.
мысал. Егер цехтиң 10 жумысшыси бир ҳәпте даўамында 800 деталь ислеп шығарған болса, ҳәр бир жумысшыниң ислеп шығарған деталы төмендегише болады:
бир ҳәптеде - 800 : 10  80 (деталь);
бир күнде - 80 : 5  16 (деталь);
Натурал усылдың бир көриниси шәртли - натурал усыл болып, бунда жумыс көлеми бирдей өнимниң шәртли бирлигинде есапқа алынады. Мәселен, түрли көлемдеги вагонларға, түрли көлемдеги консерва банкалары шәртли банкаларға, түрли аяқ-кийимлер шәртли жупқа айландырылады. Шәртли өлшемлерге айландырыў, әдетте, өткериў бирликлери коэффициентлери жәрдеминде әмелге асырылады.
Шәртли натурал усылы қолланыў ушын қолайлы, себеби көплеген ҳәр түрли товарлардың, хызметлердиң айландырыў коэффициентлери жәрдеминде өндиристи салыстырылатуғын түрине келтириў мүмкин. Мәселен, ун, нан ҳәм макарон өнимлерин сатыў қәрежетлерин нан-булка өнимлерин шәртли килограммына айландырыў арқалы анықлаў мүмкин.
Мийнет өнимдарлығын өлшеўдиң және бир кең тарқалған усылы мийнет усылы есапланады.
Мийнет өнимдарлығын мийнет усылы менен өлшеўде өним бирлигин ислеп шығарыў ямаса товар бирлигин сатыўға тийисли норматив ўақыттан пайдаланылады:
Жумыс ўақты бирлигиндеги өним көлеми
Um =------------------------------------------------------------ (9.6),
Ҳақыйқый жумыс ўақты
бунда:
U_m - мийнет усылы менен өлшенген мийнет өнимдарлығы.
Мийнет усылыниң абзал тәрепи оны барлық жумыс түрлери ҳәм хызметлерге енгизиў мүмкинлиги. Бирақ бул усылдан кең пайдаланыўда ҳәр бир жумыс түри ушын ўақыт нормативлери зәрүр, олар ҳәмийше бар бола бермейди. Бул усылдан жумыспай ислеўши хызметкерлер мийнет өнимдарлығын есаплаў ушын пайдаланып болмайды, себеби олар ушын ўақыт нормалары енгизилмейди.
Өнимдарлықты өлшеўдиң мийнет усылы бир қатар кемшиликлерге де ийе болып, (нормалар жетерли дәрежеде тийкарлап берилмеген бирдей дәрежеде әҳмийетли емес, олар тез-тез қайта көрип шығылады ҳәм т.б.), бул болса айырым жумыс орнындағы ҳәм бригадалардағы мийнет өнимдарлығының дәрежеси ҳәм өсиўине баҳа берилиўине мүмкиншилик туўдырмайды.
Мийнет өнимдарлығы дәрежесине орынланатуғын жумыслардың мийнет талап етиўшеңлилик де тәсир көрсетеди. Мийнет талап етиўшеңлилик – бул, жанлы мийнеттиң жумсалыўын сәўлелендириўши көрсеткиш болып, ол жумыс ўақтында, өним ислеп шығарыўда (хызметлер көрсетиў) сәўлеленген. Мийнет талап етиўшеңлилик, әдетте, норма-саатларда (ҳақыйқый саатларда) өлшенеди, бул ўақыт жумыс бирлигин орынлаўға жумсалған болады. Бул көрсеткиш мийнет өнимдарлығы көрсеткишине қарама-қарсы болып, төмендеги формула бойынша есапланады:
Iv