17- lekciya. Sırtqı suw almasıw sisteması geografiyalıq faktorlar

17- lekciya. Sırtqı suw almasıw sisteması geografiyalıq faktorlar
Reje:

1. 
   Kóldiń tiykarǵı oligotrofik, evtrofik hám distrofik túrlerge ajiratiliwi
   
2. 
   "Oligotrofik", "distrofik", "evtrofik" atamalar kelip shiǵiwi
   
3. 
   Respublikamızda suw resursların tejew maseleleri
   

Kóldiń kóplegen ulıwma limnologik hám arnawlı klassifikaciyaları bar. Kóbinese, olar pútin fizikalıq-geografiyalıq tiykarda qurıladı hám kól tábiyiy landshafttıń strukturalıq bólimlerinen biri esaplanadı.
Limnologik hám gidrobiologik ádebiyatlarda zamanagóy izertlewshiler tárepinen sezilerli dárejede ózgertirilgen A. Tinemann (1926) hám E. Naumann (1928) klassifikaciyaları eń keń tarqalǵan. Kóldiń túrlerin tańlaw trofik jaǵdayina tiykarlanǵan - hár bir kólge tán bolǵan zonalıq hám azonal ayrıqshalıqlardıń kórinetuǵın bolıwınıń nátiyjesi. Trofematik tárepten Tineman hám Nauman barlıq kóldi oligotrofik, evtrofik hám distrofik kóllerge ajiratti. Distrofik suw háwizleri sayız, azıqlıq zatlarǵa, kislotalı ortalıqqa hám gumis birikpeleriniń quramına kem. Bul ayrıqshalıqlar fitoplanktonniń rawajlanıwına tosqınlıq etedi hám nátiyjede ónimdarliqti keskin tómenletedi. Bunday suw háwizleri eń kóp tundra hám arqa tayga ushın mas bolıp tabıladı. Evtrofik, kóbinese bay mineral azıqqa iye sayız kól plankton organizmlerdiń rawajlanıwı ushın maqul túsetuǵın sharayatlar menen ajralıp turadı hám júdá toyimli hám balıq islep shıǵaradı. Olar tiykarınan turaqli zonanıń orman hám toǵay-shól zonalarında tarqalǵan. Suwıq, ashıq suwlı hám ónimliligi tómen bolǵan oligotrofik kól bálent tawlıq aymaqlar ushın mas bolıp tabıladı. Bularǵa tereń orman kóli da kiredi.
"Oligotrofik", "distrofik", "evtrofik" atamalar kóbinese ádebiyatda ushraydı. Olar L. L. Rossolimo, G sıyaqlı limnologlar tárepinen qollanıladı. G. Vinberg, X. Yarnefelt, NI Semenovich hám basqalar. Sonday etip, G. G. Vinberg tárepinen kóldiń biologiyalıq klassifikaciyası suw háwiziniń biotik yaǵniy birinshi buwın bolǵan dáslepki islep shıǵarıw ma`nisine tiykarlanadı.
Usınıń menen birge, avtor kóldiń túrlerin anıqlawda ıqlım (zonal) hám morfometrik (azonal) faktorlardıń áhmiyetin bir neshe márte aytıp otedi. Baslanǵısh islep shıǵarıw boyınsha kóller tórt klasqa bólinedi:
1) jazǵı dáwirde kúnine 7, 5-10 g O2 / m² yamasa jılına 2500-3500 kkal / m² bolǵan jalpı fitoplankton islep shıǵaratuǵın eń joqarı ónimdar (politrofik) kól; 2) materiallıq landshaftlar arasında jaylasqan baslanǵısh óndiristiń joqarı kórsetkishlerine iye bolǵan salıstırǵanda sayız suwlı gomotermik trofik kól - kúnine 2, 5-7, 5 g O2 / m3 yamasa jılına 1000 -2500 kkal / m2; 3) ashıqlıǵı joqarı hám tereńligi sezilerli mezotrofik hám ekilemshi oligotrofik kól; dáslepki islep shıǵarıw bul halda kúnine 1 den 7, 5 g O2 / m2 ge shekem, jalpı tiykarǵı islep shıǵarıw bolsa jılına 300-2500 kkal / m2 ni skólkemlestiredi; 4) nátiyjesiz kól. Bularǵa kislota reakciyası ( pH <7) bolǵan sayız distrofik kól, sonıń menen birge, baslanǵısh islep shıǵarıw tezligi kúnine 0, 5-1, 0 g O2 / m2 yamasa jılına <300 kkal / m2 bolǵan tereń ashıq baslanǵısh oligotrofik kól kiredi.
" Trofiklik" túsinigi X. Jarnefelt klassifikaciyaında da keń qollanıladı (1953). Tábiyiy faktorlardıń pútkil kompleksin esapqa alıw zárúr ekenligin aytıp, avtor Finlyandiyada eki tiykarǵı kól túrin ajıratıp kórsetdi: evrofik hám oligotrofik. Distrofik hám oligotrofik kól azıqlıq zatlarǵa júdá kem bolǵanlıǵı sebepli birlestirilgen.
Limnolog ilimpazlar (V. N. Reyzvix, A. M. Nikitin hám basqalar) dıń pikrine qaraǵanda házirgi kúnde Orta Aziya kólleri suw rezervlarini oǵada anıqlıqta bahalaw múmkinshiligine iye emespiz. Óytkeni, birinshiden, kóldiń gidrologik kózqarastan úyreniliw dárejesi menen baylanıslı bolsa, ekinshiden Orta Aziya kólleriniń suw muǵdarı waqıt boyınsha (ásirese tegislik kóli) ózgerip turadı. Lekin soǵan qaramastan jasalma joldaslar járdeminde alınǵan fotosuretler bul mashqalanı sheshiwde bir qansha jeńillik tuwdıradı. Tómende sol pikirlerge tiykarlanǵan halda Orta Aziya kólleriniń suw rezervlarini múmkinshilik dárejesinde jaqtılandıriwge háreket etemiz.
Izertlewlerdiń kórsetiwinshe Íssıkólni esapqa almaǵanda taw kólleriniń ulıwma suw rezervlari 51,1 km³ ni quraydı (15 - keste). Onıń 93 procenti Qorakól (26,6 km3), Sarez kóli (16,1 km³), Sonkól (2,8 km³), Shatirkól (0,61 km³), Jasılkól (0, 52 km³), Sarichelak (0, 49 km3), Qorasuv (0, 22 km³), Iskandarkól (0, 12 km³) sıyaqlı ortasha hám kishi kólde tóplanǵan. Bul kól suw rezervleriniń oǵada tazalıǵı hám de minerallasiw dárejesiniń júdá kishiligi menen ajralıp turadı.
Aral hám Balxash kóllerin esapqa almaǵanda tegislikler degi kóldiń suw rezervlari 50,8 kub. km ni quraydı. Onıń tiykarǵı bólegi tábiy oyıqlar daǵı iri suw háwizleri esaplangan Sarıamish (28, 5 kub. km) hám Arnasoy (13, 5 km³) kólinde jıynanǵan. Ókiniw menen aytamız, olardıń suwı joqarı dárejede minerallasqan.
Házirgi kúnde Orta Aziya kólleri suw rezervlarinen xalıq xojalıǵınıń túrli tarawları (awıl xojalıǵı, energetika, balıqshiliq, suw transportı hám boshq.) jáne de nátiyjeli paydalanıw maqsetinde kóplegen proektler ilgeri surilgen. Mısalı, suw kólemi eń úlken esaplanǵan taw kólinen biri Sarez kóli rezervlarinen tómendegi eki jóneliste paydalanıw názerde tutılmaqta. Olardıń birinshisinde kóldiń suw rezervlarinen awıl xojalıǵında jerlerdi suwǵarıw maqsetlerinde paydalanıw názerde tutilsa, ekinshi proektte bolsa elektr energiyası alıw maqset etip quyilgan. Sonday proektlerden biri 1932-jılda injener M. A. Karaulov tárepinen usınıs etilgen. Bul proekttiń abzallıǵı sonnan ibarat, onıń ámelge asırılıwı menen bir jola eki mashqalanı sheshiw múmkin. Anıqlaw etip aytatuǵın bolsaq, kóldiń tereńligi 100-150 metrge shekem kemeytirilip, bóget aynıwınıń aldı alınadı hám usınıń menen birge quwatı 500 000 kvt bolǵan gidro-elektrostantsiya júzege keliw etiledi. Ókiniw menen aytamız, quramalı reylef hám tábiyiy sharayatlar usı proektti házirgi kunga shekem amelge asiwina múmkinshilik bermey atir.
Taw kóliniń kóbisinde hám tegislikler degi derlik barlıq kólde arnawlı ilajlardı ámelge asırıp, balıqshiliq, terishilik hám basqa túrdegi tarawlardı rawajlandırıwdı jolǵa quyılıw múmkin. Bular arasında balıqshiliq keleshegi bar jónelisler-den biri esaplanadı. Eger sol jumıslar unamlı sheshilse, xalqımız dasturxanı qosımsha azıq-túlik ónimleri menen boyigan bólar edi.
Sonday aq, barlıq suw rezervleriniń, sonday-aq kól suw rezervleriniń qáwipsizligi eki jóneliste alıp barıladı. Birinshisi, kól suw rezervlerin muǵdarlıq tárepten azayıwdan saqlaw bolsa, ekinshisi onıń pataslanıw hám minerallasiw jıra -jasi asıp ketiwiniń, yaǵnıy sapası jamanlasiwiniń aldın aldılar. Házirgi waqıtta úlkemiz kóli ushın hár eki jónelis de júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Respublikamızda suw resursları sheklengen házirgi sharayatta onı tejewge kem itibar berilip atir, nátiyjede onıń kóp bólegi bıykarǵa sarp etiw bolıp atır. Qaytarma suwdiń kútá úlken bólegi tábiyiy oyıqlarǵa aǵiziliwi nátiyjesinde dáryalarǵa kelip qosılmay, paydasız ketmekte. Keyingi jıllarda bunday qaytarma suwdiń muǵdarı jáne de astı.
Ulıwma, 1956-1980-jıllar dawamında tábiyiy oyıqlarǵa aǵizilǵan qaytarma suw kólemi 77,1 km³ ni quradı. Bunıń nátiyjesinde joqarıda, belgilengeni sıyaqlı, qatar irrigatsiya kóli (Kebirkól, Teńizkól, Sultantog' sıyaqlılar) payda boldı. Olarda tóplanǵan suw erigen zatlar muǵdarınıń kópligi, sapasınıń oǵada jamanlıǵı menen ajralıp turadı. Sol sebepli kóldegi suw sapasın jaqsılaw, yaǵnıy tábiyiy dereklerge aǵar, qaytarma hám basqa túrdegi shıǵındı suwdiń qosılıwı nátiyjesinde pataslaniwdan saqlaw da júdá zárúrli bolıp tabıladı.