17-mavzu: tezi s. Tezis turlari. “Tezis” so‘zi yunon tilidan keladi. Tezis va degani “bayonet”

17-mavzu: T E Z I S. Tezis turlari.
“Tezis” so‘zi yunon tilidan keladi. Tezis va degani “bayonet” Bu tilshunoslik, falsafa, tibbiyot, musiqa, adabiyotlarda qo‘llaniladi. Umumiy qabul qilingan ilmiy terminologiyada ushbu ta’rif: tezis tadqiqotning asosiy fikrlarining qisqacha fikrlari.
Tor ma’noda tezis - bu ilmiy maqolaning qisqartirilgan versiyasidir, bu ko‘proq hajmli ishlarning mohiyatini siqilgan shaklda uzatadi.
Ushbu janr ilmiy konferentsiyalarda, uning mehnatining asosiy qoidalarini jamoatchilikka jalb qilish zarurati, tadqiqotning natijalar va natijalarini ta’kidlash kerak.
Falsafada tezis qisqacha shakllantirilgan ma’qullanganidek tushuniladi.
Ilmiy faroteza oldinga qo‘yilganidan keyin, o‘z navbatida, o‘z navbatida (va kerakli) berilishi mumkin bo‘lgan bir nechta dalillar mavjud. Falsafiy muolajada tezisni topish, ushbu kontseptsiya butun inshoga turtki bergan ma’qullashini tasvirlab oling. Tezis termini grekcha teso- tasdiqlayman, -degan ma`noni bildiradi.Ilmiy Doklad, ilmiy axborotning asosiy holatlarini o‘zida qamraydi. Unda fikrlar qisqa, lo‘nda, tushunarli va eng asosiysi tasdiqlovchi xarakterda bo‘ladi; Doklad yoki axborotdagi yangi tushunchalar, yangi qarashlarning hammasi atroflicha isbot qilinmaydi, balki ularning “qaymog’I” alohida ta’kidlanadi. Tezislar 3-7 punkt (qism)dan iborat bo‘lib, ko‘pincha arab, rim raqamlari yoki abzas orqali ifoda qilinadi; ko‘pincha 1,5–2 betlik (mashinkada yozilgan) matn hajmida, ba’zan undan ham qisqaroq bo‘ladi.
Jumladan, “Leksiya va ko‘rgazmalilik” mavzusidagi Dokladni quyidagicha tezisga aylantirish mumkin:
1. “Yuz marta eshitgandan ko‘ra, bir marta ko‘rgan Afzal” deganlaridek, ko‘rgazmalilik leksiyani ta’sirchan qiladi, qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydi, uzoq vaqt esda qolishiga sabab bo‘ladi.
2. Ko‘rgazmalilik – ikki xil (ichki va tashqi) bo‘lib, ularning turli – tuman ko‘rinishlari (obrazlilik, ifodali o‘qish, imo-ishoralar, diafilm, radiola, magnitofon, televizor, EHM kabi texnik vositalar; suratlar, hujjatlar, kitoblar, diagramma kabi ko‘rgazmali qurollar) mavjud. Ularning hammasi leksiyaning mazmuniga bo‘ysinuvchi vosita, mazmunning “libosi”dir.
3. Bugungi talabalarning diqqatini oddiy haqiqatlar, qolip fikrlarni takrorlash va quruq til orqali bayon qilish bilan jalb qilib bo‘lmaydi. Bir xil ohangdagi va tempdagi monolog bilan ularning uyqusini qochirish ham qiyin. SHuning uchun o‘rni bilan talabalarning his-tuyg’ularini jo‘shdiradigan, uyqularini qochiradigan obrazlilikning ta’sirchan ko‘rinishidan (O‘xshatish, kinoya, mubolag’a, ritorik so‘roq, ritorik murojaat, hazil-mutoyiba va shu kabilardan) foydalanish maqsadga muvofiqdir.
4. O‘qituvchi nojo‘ya, yasama qiliqlardan, bir xil va tinimsiz harakatlardan, tashqi qiyofani (kiyimlarni, sochni) auditoriyada tartibga solishdan, xomuza tortishdan, burun qoqishdan, yuzni burishtirishdan, po‘pisa va qo‘pollik qilishdan, qo‘lni «bigiz» qilishdan saqlanishi – bular madaniyasizlik belgilari ekanini esdan chiqarmasligi shart.
5. Albatta, imo-ishoralar tili talabalarni engillikka, odobsizlikka, inson qadr-qimmatini erga urishga o‘rgatmasligi zarur. Tili yo‘q hatti-harakatlarning hamma ko‘rinishlari insoniylashgan bo‘lishi va har birining asosida samimiylik, haqiqat, odoblilik yotishi lozim.
6. Leksiya va ko‘rgazmalilik shunchalik uyg’unlashsinki, u o‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi ijodiy muloqotni sermazmun va samimiy bo‘lishini ta’minlasin, “ilmni chuqur o‘zlashtirishga olib kelsin”.
T e z i s n i ya r a t i sh u ch u n qo‘yiladigan talablar.
1.YUqorida aytganimizdek, o‘qib chiqilgan asarning yoki tayyorlanayotgan nutqning asosiy mag’zini qisqacha bayon qilish-tezis ekan, dastavval, asar yoki materialning mazmunini bilish uchun uni to‘liq o‘qish lozim. O‘qish jarayonida yangicha tushunchalarga, yangicha qarashlarga diqqat qaratiladi va ular belgilab qo‘yiladi.
2.O‘rganilayotgan asar mazmuni bir nechta yaxlit ma’noli bo‘lakka ajratiladi va har bir bo‘lak (parcha)ning asosiy ifodalangan joyining tagiga chizib, ta’kidlab qo‘yiladi.
3.Ta’kidlangan parchalarning mazmunini o‘z so‘zlaringiz bilan umumiy xulosalar shakliga keltiring; agarda matn parchasi asarning g’oyaviy mazmunini Sizdan ko‘ra siqiq, tushunarli tarzda ifodalagan bo‘lsa, o‘zini qoldirishingiz ham mumkin, lekin uni yanada boyitish Sizning iqtidoringizga bog’liq ekanligini unutmang.
4.YAxshisi, “oz gapirib, ko‘p fikr aytishga” urining. Qolip, takror so‘zlar o‘rniga dolzarb muammoga tegishli so‘zlarni ishlating. Jumladan, “ishchi va dehqonlar sinfi” o‘rniga “mulkdorlar sinfi”, “bugungi davr” o‘rniga “bozorli iqtisod” kabi.
5. O‘rganilayotgan asarda isbotlar, misollar, tushuntirishlar, takrorlar ko‘p bo‘lishi tabiiy, tezislarda esa muhim fikr, xulosa va umumlashma jamlanadi. SHuni doimo esda tutish lozim.