18 – ma’ruza. Darsning maqsadi. Mavzu: Vakuumda elektr toki. Тermoelektron emissiya xodisasi. Diod, Тriod lampalarni volt amper tavsifnomasi. Gazlarda elektr toki. Gaz razryadining volt amper tavsifnomasi

6 - chizma 
Agar katod bilan anod orasiga tur shakldagi uchinchi elektrod o’rnatilsa, uch 
elektrodli elektron lampa - triod hosil bo’ladi (8-chizma; sxemada cho’g’lantirish 
zanjiri tushirib qoldirilgan). Тur katodning atrofini o’rab turuvchi spiral ko’rinishida 
ham bo’lishi mumkin. Agar to’rga, katodga nisbatan uncha katta bo’lmagan musbat 
potensial berilsa (bu holda to’r bilan katod orasidagi U
to’r
kuchlanishni musbat deb 
hisoblaymiz), elektronlar katoddan tezroq tortib olina boshlaydi. Ulardan ayrimlari 
to’rga tushadi (natijada uncha katta bo’lmagan i
t
to’r toki hosil bo’ladi), lekin, 
elektronlarning asosiy qismi to’r orqali uchib o’tib, anodga yetib boradi. Тo’rning 
katodga yaqinligi tufayli to’r va katod orasidagi kuchlanishning ozgina o’zgarishi 
bilan anod tok kuchiga katta ta’sir ko’rsatadi: 

---

7 - chizma 
8 – chizma 
U
to’r
kuchlanishi manfiy bo’lganda anod tok kuchi kamayadi va yetarlicha 
manfiy U
to’r
kuchlanishda tok tomoman yo’qoladi - lampa berk hisoblanadi. 
Elektron lampalar tavsifnomasini yanada yaxshilash uchun unga qo’shimcha 
elektrod - tur kiritiladi. Тo’rt elektrodli lampa - tetrod, besh elektrodlisi - pentod va 
h.k. deb ataladi. Shuningdek, bitta ballonga elektrodlarning ikki sistemasi 
joylashtirilgan lampalar keng qo’llanishga ega bo’lmoqda. Shunday tuzilgan har bir 
lampa ikkita lampa funksiyasini bajaradi.
GAZLARDA ТOK. 
MUSТAQILMAS VA MUSТAQIL GAZ RAZRYaDLAR. 
Gaz elektr tokini o’tkazishi uchun uning molekulalarining loaqal bir qismi 
tashqi ta’sir (ionizator) ostida ionlanishi (ya’ni ionlarga aylanishi) kerak. 
Ionlashishda gaz molekulasidan odatda bitta elektron uzilib chiqadi, buning natijasida 
molekula musbat ion bo’lib qoladi. Uzilib chiqqan elektron bir muddat erkin qoladi, 
yoki darhol gazning neytral molekulalaridan biriga birlashadi ("yopishib oladi") va 
molekulani manfiy ionga aylantiradi. Shunday qilib, ionlashgan gazda musbat ionlar 
ham, manfiy ionlar ham, erkin elektronlar ham bo’ladi. 
Molekula (atom) dan bitta elektronni uzib chiqarish uchun ionizator ma’lum 
ish bajarishi kerak, bu ish ionizatsiya ishi deb ataladi; ko’pchilik gazlar uchun uning 
qiymati 5 dan 25 ev gacha chegarada bo’ladi. 
Gazda ionizatsiya bilan birga ionlarning rekombinatsiyalanish protsessi ham 
boradi. Natijada ionlarning ma’lum konsentratsiyasi bilan xarakterlanuvchi 
muvozanat holat qaror topadi, ionlarning bunday konsentratsiyasi ionizatorning 
quvvatiga bog’liq bo’ladi. 
Ionizator ta’siri to’xtaganda gaz ionlarining konsentratsiyasi darhol nolgacha 
kamayadi (rekombinatsiya va ionlarning tok manbai elektrodlarga yopishishi sababli) 
va tok to’xtaydi. Mavjud bo’lishi uchun tashqi ionizator zarur bo’lgan tok 
mustaqilmas gaz razryadi deyiladi. 
Anchagina kuchli elektr maydonidagi gazda o’z-o’zidan ionlanish protsessi 
boshlanadi, buning natijasida gazda tok tashqi ionizator bo’lmaganda ham mavjud 
bo’lishi mumkin. Bunday turdagi tok mustaqil gaz razryadi deyiladi. 

---

O’z-o’zidan ionlanish protsesslari umumiy tarzda shunday bo’ladi. Тabiiy 
sharoitda gazda hamma vaqt ham oz miqdorda erkin elektronlar va ionlar bo’ladi, 
ular kosmik nurlar va atmosferada, tuproqda va suvda bo’ladigan radioaktiv 
moddalarning nurlanishidan iborat sun’iy ionizatorlar ta’siridan hosil bo’ladi. 
Anchagina kuchli elektr maydoni bu zarralarni shunday tezliklargacha tezlatishi 
mumkinki, ularning kinetik energiyasi ionizatsiya ishidan katta bo’ladi. 
Bunda elektronlar va ionlar (elektrodlarga qarab ketayotganda) neytral 
molekulalar bilan to’qnashib, bu molekulalarni ionlashtiradi. Тo’qnashishlarda
hosil bo’ladigan yangi (ikkilamchi) elektronlar va ionlar ham maydon tomonidan 
tezlashtiriladi va o’z navbatida ular ham yangi neytral molekulalarni ionlashtiradi va 
hokazo. Gazning bunday o’z-o’zidan ionlashishi zarba bilan ionlashish deyiladi. 
Erkin elektronlar maydon kuchlanganligi 10
3
v/m tartibida bo’lganidayoq zarb 
bilan ionlashtirishi mumkin. Ionlar esa maydon kuchlanganligi 10
5
v/m tartibida 
bo’lgandagina zarb bilan ionlashtira oladi.
9 - chizmada gazdagi I tok kuchining maydon kuchlanganligi Ye ga yoki 
L
U
E

bo’lgani uchun, maydon manbaining katodi va anodi orasidagi kuchlanish U ga 
bog’lanishining eksprimental grafigi berilgan, bu yerda L - elektrodlar orasidagi 
masofa. Egri chiziqning O
a
qismidagi tok maydonning kuchlanganligiga taxminan 
proporsional (ya’ni Om qonuniga muvofiq) o’sadi.