184-guruh talabasi Abdullayeva Dinora Savollar: O'zbek tilshunosligida bugungi kunda rivojlanayotgan yangi tarmoqlar haqida nimalarni bilasiz?

184-guruh talabasi

Abdullayeva Dinora

Savollar:

1.O'zbek tilshunosligida bugungi kunda rivojlanayotgan yangi tarmoqlar haqida nimalarni bilasiz?

2.O'zbek tili stilistikasiga doir qanday qanday lingvistik muammolar mavjud?

3.O'g'zaki va yozma nutqning qanday me'yorlari mavjud?

4.Til va shevalarni o'rganishda qanday lingvistik muammolar mavjud?

5.Areal lingvistika filologik va nofilologik yo'nalishdagi qanday fanlar bilan bog'liq holda ish yuritadi?

Javoblar:

1. XX asrning ikkinchi yarmiga kelib ommaviy savodxonlikni ta’minlash, zamonaviy adabiy til me’yorlarini ishlab chiqish va ularni xalq orasida ommalashtirishni hamda o‘z davri uchun zarur masalalar yechimini topishni maqsad qilib qo‘ygan, tilshunosligimizni fan bo‘lib shakllanishida tamal toshlarini qo‘yib bergan formal tilshunoslik shakllandi. «Jamiyat oldida ommaviy savodxonlikni ta’minlash, shevalararo farqlarni yo‘qotish,adabiy tilni ommaviylashtirish, til va xalqning tarixiy yodgorliklarini nashr etish va yoyish, ta’limni zamonaviy usullarda yo‘lga qo‘yish kabi amaliy vazifalar turgan paytda eng samarali va eng qulay tasnifhamda ta’lim yo‘li mana shu formal usul» edi.kechagi kun ertangi kunga o‘z o‘rnini bo‘shatib berishi tabiiy holdir. O‘zbek formal tilshunosligi ham o‘z davrining qator dolzarb masalalarini yechib berib, yangi tilshunoslikka tagzamin yaratdi, ya’ni formal tilshunoslik yutuqlaridan foydalanilgan, dialektik tamoyillar bilan ish ko‘radigan, til va tafakkur aloqadorligini kuzatib, lisoniy va nutqiy hodisalar bayoni bilan qiziqadigan, ularni funksional-struktural tahlil usullari bilan talqin etish maqsadini qo‘ygan o‘zbek substansial tilshunosligiga o‘rin berdi. Bu tilshunoslik vakillari til va nutq munosabatini, til-tafakkur aloqadorligi, tilning ichki imkoniyatlari va ularning til-nutq farqlanishi nazaridan voqelanish usullarini o‘rganish hamda tatbiq etish bilan shug‘ullandilar. Bunda dialektik tamoyillar asosida (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab - til va uning birliklarida; alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat - nutq va nutqiy birliklarda) ish ko‘rildi. tadqiqotlaribilan har bir davrning ijtimoiy ehtiyojlari qondirilishida faol qatnashdi qatnashmoqda. Bugungi kunda tilshunoslikning ko’plab tarmoqlari ancha rivojlanib bormoqda. Quyida ular haqida qisqacha ma’lumot keltirib o‘tamiz:

LINGVOPOETIKA

Til tinglovchiga ta’sir qiladigan qudratli vosita bo‘lgani uchun tilshunoslik fani adabiyot bilan uzviy bog‘liq va bu lingvopoetika fanini yuzaga keltirgan. Lingvopoetika – badiiy asarlarda qo‘llanilgan lingvistik birliklarning badiiyestetik vazifalarini, tilning konnotativ funksiyasini o‘rganadi. Badiiy til keng qamrovli ob’ekt sifatida funksional darajalangan qismlarga, fragmentlarga bo‘linish xususiyatiga ega. Biroq amalda ushbu ob’ektning ayrim fragmentlarigina badiiy nutq tahliliga beriladi. Demak, badiiy nutq keng tushuncha bo‘lib, badiiy asar tili badiiy nutqning bir ko‘rinishi, bir fragmenti hisoblanadi. U tilning ekspressiv funksiyasini o‘z ichiga olgani uchun, til sistemasining barcha sath birliklarining badiiy-estetik funksiyasini qamrab oladi. Shundan kelib chiqib, lingvopoetika fonetik poetika, leksik poetika, sintaktik poetika kabi turlarga bo‘linadi. Lingvopoetikaning vazifasi ushbu sohalarni alohida-alohida o‘rganish va ularning o‘zaro munosabatini ham yoritib berishdan iborat.

PSIXOLINGVISTIKA

Til nutqiy faoliyatda yuzaga chiqqani tufayli nutqiy faoliyat tilshunoslikda ham, psixologiya fanida ham tekshirish ob’ekti sanaladi. Tilshunoslik va psixologiya fanlarining ushbu kesishish nuqtasi mazkur fanlar oralig‘ida psixolingvistika (yoki lingvopsixologiya) yo‘nalishining yuzaga kelishiga olib keldi. Ushbu atama dastlab 1946 yilda amerika psixologi N.Pronko tomonidan qo‘llandi va XX asrning 50-yillaridan keng yoyildi.

ETNOLINGVISTIKA

Etnolingvistika atamasi grekcha “etnos“ xalq, qabila so‘zlaridan olingan bo‘lib, XIX asrning 70-yillarida Amerika hindularining tili, madaniyati va urf-odatlarini o‘rganishning kuchayishi tufayli yuzaga kelgan. Ma’lumki, xalq tarixida, turmush tarzida yuz bergan har bir voqea, urf-odatlar uning tilida aks etadi, shuning uchun til bilan uning egasi bo‘lgan xalq o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. Toponim, etnonimlarni xalqning tarixini bilmay turib o‘rganib bo‘lmaydi, shuningdek, etnografiya ham tilshunoslikka qimmatli materiallar beradi. Til amaliyoti va rivojlanishida etnomadaniyat, etnopsixologik omillarni o‘rganish ehtiyoji tilshunoslikda etnolingvistika yo‘nalishini yuzaga keltirdi. Etnolingvistikaning mustaqil lingvistik yo‘nalish sifatida shakllanishida amerikalik tilshunos, etnograf F.Boasning xizmatlari katta bo‘lgan. U va uning izdoshlari hindular tilini tillar va madaniyatlarning o‘zaro ta’siri, bilingvizm masalalari bilan bog‘liq holda o‘rgandilar. Bu yo‘nalishning ilk davrida ko‘proq etnografiya masalalari bilan shug‘ullanilgan, faqat o‘tgan asrning 20-yillaridan boshlab muammoning lingvistik tomoniga ahamiyat berilgan.

SOTSIOLINGVISTIKA

Til ijtimoiy hodisa bo‘lgani uchun u jamiyat hayoti bilan uzviy bog‘liq va bu tilshunoslikning tilning ijtimoiy mohiyati va vazifasi, tilga sotsial omillarning ta’siri kabi masalalar bilan shug‘ullanuvchi sotsiolingvistika yo‘nalishining shakllanishiga olib keldi. Ayniqsa zamonaviy ijtimoiy rivojlanish hamda ilmiy texnik revolyusiya tilning sotsiolingvistik va struktur o‘rganish muammolarini chuqur tahlil qilishni hayotiy zaruriyat qilib qo‘ydi. Sotsial lingvistika fonologik sistema birliklaridan tortib butun til strukturasigacha bo‘lgan barcha til hodisalarini ijtimoiy shartlashgan hodisalar deb qaraydi. Barcha ijtimoiy hodisalar ichida til sistemasi eng yopig‘i hisoblanadi, o‘ziga xos xususiyatlariga va murakkab strukturaga ega.

MENTALINGVISTIKA

O‘tgan XX asrning 80-yillaridan boshlab ilmiy tadqiqotlar paradigmasio‘zgardi. Agar ilgari fundamental fanlar tomonidan nazariy g‘oyalar yaratilgan va ular hayotga joriy etilgan bo‘lsa, ya’ni “nazariyadan amaliyotga” tamoyili ustuvorlik qilgan bo‘lsa, hozir uning aksi kuzatilmoqda: nazariy tadqiqotlar yo‘nalishini u yoki bu texnologiyaning taraqqiyotiga ehtiyoj belgilamoqda. Endilikda tilning ichki tuzilishini o‘rganish bilan bir qatorda til sohibining

kommunikatsiya jarayonidagi o‘rni va roliga alohida e’tibor berila boshlandi.Kommunikatsiya jarayonida so‘zlashuvchilarning amaliy

bilimisiz tilni to‘liq o‘rganib bo‘lmasligi aniq bo‘lib qoldi. Mentalingvistika tilshunoslikning til va tafakkur munosabatini o‘rganadigan yo‘nalishidir.

NEYROLINGVISTIKA

O‘tgan asrning 70-yillarda psixologiya, nevrologiya va tilshunoslik fanlari oralig‘ida neyropsixologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan, nutqiy faoliyatni boshmiya mahsuli sifatida o‘rganadigan yangi tarmoq neyrolingvistika– eyrolingvistika vujudga keldi. Ushbu fanda miya kasallanishining nutqiy faoliyatga ta’siri masalalari, ya’ni afaziya holati ham o‘rganiladi. Miya nutq zonasining zararlanishi va buning natijasida nutq faoliyatining buzilishi masalasi Ibn Sino, Beruniy asarlaridayoq qayd etilgan bo‘lsa-da, ushbu hodisalar XIX asrning 2-yarmidan boshlab o‘rganila boshlandi, A.R. Luriyaning “Neyrolingvistikaning asosiy muammolari” kitobi chop etildi. Inson borliqni ongida sezgi organlari yordamida aks ettiradi. Sezgi tashqiolam haqida muayyan axborotlarni miyaga uzatadi, miya esa bu axborotlarni umumlashtiradi. Demak, ob’ektiv olamni aks ettirish jarayoni markaziy nerv sistemasi, bosh miya orqali yuzaga chiqadi.

2.Hozirgi o‘zbek tilining so‘zlashuv stili ikki turga ajratiladi: adabiy so‘zlashuv stili va oddiy so‘zlashuv stili. Adabiy so‘zlashuv stili tilning adabiy normalariga mos, tartibga solingan va ishlangan bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Uning tili sodda: jargon va sheva elementlaridan xolidir. Adabiy so‘zlashuv stili o‘z adabiy tilini bilgan kishilar uchun tanish va ma‘lum bo‘lgan asosiy stil hisoblanadi. Tilning adabiy so‘zlashuv stili kundalik aloqa-aralashuv uchun xizmat qiladi,maktablarda va o‘quv yurtlarida o‘qitish ishlari shu stilda olib boriladi, undan badiiy adabiyotda juda keng foydalaniladi. Qisqasi adabiy so‘zlashuv stili umumxalq adabiy tilining eng keng va universal turidir.Oddiy so‘zlashuv stili uchun esa betakalluflik bilan erkin muammo-aloqa qilish xarakterli xususiyatdir. Unda so‘zlashuv nutqiga xos emotsionallik yaqqol sezilib turadi. Bu hol, ayniqsa, uning sintaktik qurilishida, lug‘at boyligidan so‘z tanlashida yaqqol ko‘rinadi. Oddiy so‘zlashuv stili tarkibiga sodda tilga xos elementlarni, ya‘ni u yoki bu darajada tilning adabiy normalariga mos kelmaydigan fonetik, grammatik va leksik-frazeologik hodisalarni kiritish mumkin. So‘zlashuv stilining bu ikki turi o‘zining bir qator grammatik, leksik-frazeologik va fonetik xususiyatlariga ega.

3.Nutq aloqasi ikki shaklda amalga oshiriladi - og'zaki va yozma. Ular murakkab birdamlikda va ijtimoiy va nutq amaliyotida ularning ahamiyati jihatidan muhim va deyarli bir xil o'rinni egallaydi. Ishlab chiqarish sohasida ham, menejment, ta'lim, yurisprudensiya, san'at va ommaviy axborot vositalarida ham og'zaki, ham yozma nutq shakllanadi. Haqiqiy aloqada ularning doimiy o'zaro ta'siri va interpenetratsiyasi kuzatiladi. Texnik vositalar yordamida har qanday yozma matnni ovoz chiqarib, ya'ni ovoz chiqarib o'qish va og'zaki yozish mumkin. Yozma tilning janrlari bor. masalan, keyingi skor uchun maxsus mo'ljallangan drama, oratoriya. Va aksincha, badiiy asarlarda "og'zaki" uslubining uslublari keng qo'llaniladi: muallif o'z-o'zidan og'zaki nutqqa xos xususiyatlarni, birinchi shaxsdagi personajlarning monologik mulohazalarini saqlab qolishga intiladigan dialogik nutq. Radio va televidenie amaliyoti o'ziga xos shaklni yaratishga olib keldi. og'zaki nutq, bunda og'zaki va ovozli yozma nutq doimo birga yashaydi va o'zaro ishlaydi (masalan, televizion intervyu).Yozma va og'zaki tilning asosini rus tilining mavjudligining etakchi shakli sifatida ishlaydigan adabiy nutq tashkil etadi. Adabiy nutq - bu muayyan normallashgan naqshlarga yo'naltirilgan amalga oshiriladigan aloqa vositalari tizimiga ongli ravishda yondashish uchun mo'ljallangan nutq. Bu norma namunaviy nutqning shakli sifatida belgilangan aloqa vositalari, ya'ni ular grammatika, lug'at va darsliklarda qayd etilgan. Ushbu me'yorlarning tarqalishiga maktab, madaniy muassasalar va ommaviy axborot vositalari yordam bermoqda. Adabiy nutq faoliyat sohasida ko'p qirrali. Uning asosida ilmiy ishlar, publitsistik asarlar, biznes-yozish va boshqalar yaratiladi.

4. Ko‘pchilik tilshunoslar bugungi kunda tilni siyosiy hodisa deb biladi. Ya’ni muayyan til ma’lum siyosiy chegaralar ichida shakllanadi va uning atrofdagi qardosh til-shevalardan farqi biologik emas, siyosiy bo‘ladi. Bu haqida birinchi bo‘lib amerikalik germanist Maks Vaynrayx 1945-yili Yahudiy ilmiy institutining Nyu-Yorkda bo‘lib o‘tgan XIX xalqaro konferensiyasida hazilomuz aytib o‘tgan edi. “Til armiyasi va floti bor shevadir”, degandi u. Uning bu ta’rifi bugun ham eslab turiladi.

Shu bois ba’zi davlatlarda bir-biridan ancha uzoqlashib, o‘zaro tushunarsiz bo‘lib qolgan shevalar jamlanmasi yagona til deb hisoblanadi, ba’zi joylarda esa, aksincha, bir-biridan farq qilmaydigan tillar alohida til hisoblanadi. Bu holat tilshunoslikda “til — sheva” muammosini keltirib chiqargan. Ya’ni til bilan sheva o‘rtasida aniq chegara, ularni farqlovchi aniq ilmiy kriteriylar yo‘q. Misollar keltiramiz:

— Xitoyda o‘nlab qarindosh, lekin bir-birini tushunmaydigan tillar bor, lekin ularning bari xitoy tilining shevalari hisoblanadi;

— Yaponiyaning Ryukyu orollarida yapon tiliga qarindosh, lekin yaponlarga tushunarsiz tillar bor. Ularni ham yapon olim­lari yapon tilining shevasi deb baholaydi, lekin jahon olimlari alohida til sifatida ko‘radi;

— Polshada silez tili, ukrainlarda rusin tili, Latviyada latgal tili shevami, alohida tilmi — siyosiy bahslarga sabab bo‘ladi;

— italyan tili, kurd tili, aslida, bir-biridan uzoq ko‘plab tillardan tashkil topgan birlashmalardir;

— rumin va moldavan tillari bir-biridan farq qilmaydi, lekin alohida tillar hisob­lanadi;

— serb, xorvat, boshnoq, qoratog‘ (chernogor) tillari deyarli farqlanmaydi, lekin alohida tillar hisoblanadi;

— bolgar, makedon, pomak tillari farqlanmaydi, lekin alohida tillar hisoblanadi.

Shunday qilib, tilshunoslikda til va sheva farqlanmaydi. Ilmiy tadqiqotlarda terminologiyani tartibga solish uchun quyidagi tushunchalar qabul qilingan:

— yozma adabiy me’yoriga ega gapirish tipiga “til” atamasi qo‘llanadi;

— yozuvi yo‘q til “dialektal kontinuum” deyiladi;

— til yoki shevaligi noaniq gapirish tipi “idiom” deb yuritiladi.

Demak, til til bo‘lishi uchun, avvalo, uning yozma me’yori bo‘lishi kerak. Lekin yozma me’yor so‘zlashuv tilidan uzoq bo‘lishi mumkin. Bu holda nima qilish kerak? Til­ning qaysi variantini “to‘g‘ri” deb qabul qilish lozim? Buning uchun, avvalo, adabiy tilning funksiyalarini tushunib olishimiz zarur.

Xitoyda adabiy tilning ahamiyati yanada muhimroq. Xitoy tilining shevalari bir-biridan uzoq bo‘lib, amalda har biri alohida tilga aylanib bo‘lgan. Lekin xitoylarning bari bir xil iyerogliflardan foydalanadi, belgilarni har xil o‘qib, bir xil tushunadi. Shu bois iyeroglif yozuvini saqlab qolish Xitoy uchun favqulodda muhim siyosiy ahamiyatga ega: xitoylar yozuvda bir-birini tushunadi, bu esa, o‘z navbatida, barcha bir millatligi haqida tasavvur hosil qiladi (ya’ni ayirmachilikning oldini oladi). Vazifasidan kelib chiqib adabiy til sheva­lar asosida ishlab chiqiladi: u shevadan bir nima, bu shevadan bir nima olinib, barchaga tushunarli umumiy shakl hosil qilinadi. Shundan kelib chiqsak, adabiy me’yorni tilning “to‘g‘ri” varianti deb hisoblash xatodir. Bu — shunchaki jamiyatga xizmat qilish uchun ishlab chiqilgan sun’iy konstrukt. Uni “to‘g‘ri” deb hisoblash kerak emas. U tilning shartli, konkret vazifaga ega shakli ekanini unutmaylik. Buni bilsak, “yozma tildagi to‘g‘ri, shevadagi noto‘g‘ri” deb hisoblanishiga hamda shevalarning adabiy tilga yaqinligi bo‘yicha iyerarxiyasi mavjud bo‘lishiga chek qo‘ygan bo‘lamiz, ya’ni barcha shevalarning mavqeyi bir xil bo‘ladi. Bunday qilsak, “qay­si sheva adabiy tilga yaqinroq?” bahsi ham tugaydi. Sheva — tilning jonli, tabiiy rivoj­langan shakli, adabiy me’yor esa muayyan funksiyaga ega, funksional shakli. Shu tushunchani qabul qilsak, shevaning mavqeyi va “to‘g‘ri”ligi uning adabiy tilga yaqinligiga qarab belgilanmaydi.

Sheva muhimmi, adabiy tilmi?

Nafaqat tildan uzoq vatandoshlar, balki ziyolilar ham ba’zan shevadan qutulib, “to‘g‘ri” gapirishga chaqirishini, shevalar iste’mol doirasini toraytirishga urinishini ko‘ramiz. Umuman, adabiy tilga ko‘r-ko‘rona ishtiyoqni, uning me’yorlariga qat’iy yopishib olishni bugungi kun ziyolilari orasida tendensiya o‘laroq ko‘rsata olamiz.

Lekin adabiy til shartli ekanini bilsak, unga munosabatimiz biroz yengillashadi. Imlo qoidalariga rioya etish kerak, albatta, lekin yozma til isloh etilmasa, qotib qoladi va og‘zaki tildan uzoqlashib boradi. Shu bois ba’zan adabiy tilni revizitsiya qilish, uni shevalarga moslab borish lozim. Misol uchun, biz maktabda o‘qiganimizda ingliz tilida “to be” fe’lining kelasi zamon yasashda ishlatiladigan ikki shakli bor edi — shall va will. Shall shakli og‘zaki tildan chiqib ketishi ortidan bugungi darsliklarda u yozma tildan ham olib tashlandi. Bizdagi konservativ yondashuv bilan til bunday yangilanmaydi. Yangilanmagan til esa zamonaviylashmaydi, u bilan zamonaviy tushunchalarni ifodalab bo‘lmaydi. O‘zbek tilining bugungi ayrim muammolari shundan kelib chiqadi.

Shunday ekan, shevalar adabiy tilga emas, adabiy til shevalarga moslashib borishi lozim. Zero, sheva tilning jonli shakli va adabiy tilning asosiy boyish manbayidir.

Adabiy tilga e’tibor qaratib, ba’zan sheva­larni unutib qo‘yamiz. Aslida, jamiyatda adabiy tilning ham, shevaning ham o‘rni bo‘lishi lozim. Sheva o‘zida tarixiy xotirani, madaniy ko‘nikmalarni va lug‘at boyligini saqlaydi. Uning bu kapitalini adabiy tilga o‘tkazish kerak. Yana bir masala — shevaning ham, adabiy tilning ham o‘ziga yarasha o‘rni, ahamiyati, iste’mol doirasi bor. Hech biridan butunlay voz kechib bo‘lmaydi. Shevalarni asrash, kundalik hayotda, folklorda, san’atda, TVda, internetda, kinoda, musiqada ulardan faol foydalanish lozim. Adabiy til­ning o‘rni — hujjatlarda, ta’limda, OAVda. Shu bois kinoda, ayrim telekanallarda, internetda shevadan foydalanilishini salbiy holat deb baholamayman. Sheva o‘z iste’mol doirasini kengaytiryapti, xolos va bu ijobiy holat (Eldor Asanov).

5. Areal lotincha area "maydon", "kenglik" so`zidan olingan. Areal lingvistika tilshunoslikning bir bo`limi bo`lib, lingvistik hodisalarning muayyan kenglikda tarqalishini va tillararo (dialektlararo) munosabatni lingvistik geografiya metodlari asosida o`rganladi. Areal linvgistik aning asosiy vazifasi til xususiyatlarining hududiy bo`linishini tavsiflash va izogolossalarni talqin qilishdan iboratdir. Tilshunoslik birinchi navbatda falsafa bilan chambarchas bog'liqdir, chunki falsafa tilshunoslikning metodologiyasini belgilab beradi. Masalan, dialektika, sinergetika, til va tafakkur haqidagi ta`limot tilshunoslikning metodologik asoslarini tashkil etadi. Tilshunoslikpsixologiyabilanhamchambarchasbog'liqdir. Tilshunoslikbilanpsixologiya o‘rtasidamavjudbo‘lganmuammolarpsixolingvistikadao‘rganiladi. Tilshunoslik tarix bilan ham o‘zaro bog'liq, chunki tilning lug'at tarkibi, uning ish ko‘rish doirasi va xarakteri jamiyat tarixi bilan uzviy aloqadadir.