197 -guruh talabasi Matkarimova Salomatning “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanidan tayyorlagan kurs ishi
II.BOB.ÒQUVCHIGA PEDAGOGIK TA'SIR KÒRSATISHNING TARBIYA BILAN BOGLIQLIGI
Download 171.21 Kb.
|
kur ishi tim
|
II.BOB.ÒQUVCHIGA PEDAGOGIK TA'SIR KÒRSATISHNING TARBIYA BILAN BOGLIQLIGI.
Tarbiya jarayonida pedagogik ta’sir ko’rsatish mahorati o’quvchiga u yoki bu yuksak axloqiy sifatlarning mohiyatini anglatish jarayonida qo’llanadigan o’qituvchi-tarbiyachining ish usullaridan biridir. O’qituvchi III sinfda «Ertak ketidan ertak» mavzusidagi suhbatida o’quvchilarga dastlab ertak mazmunini bayon etadi: «Ota o’z 10 yashar o’g’li bilan daladan qaytayotib, yo’l ustida tushib yotgan bir taqani ko’radi va o’g’liga deydi: Taqaniol! - Eski taqa uchun egilib o’tiramanmi – deb gap qaytardi o’g’li. Otasi indamasdan o’zi egilib, taqani oladi-da, yo’lida davom etadi. Kun issiq edi. Bola chanqay boshlaydi. Bir oz yo’l yurganidan keyin olcha sotib o’tirgan baqqol ko’rinadi. Otasi boyagi taqani olchaga almashtirib, belbog’iga tugib oladi. O’g’liga ko’z-ko’z qilib, bir dona olchani og’ziga tashladi-da, bir donasini yerga tashladi. O’g’li darrov egilib olchani oladi va chanqog’ini bostirmoqchi bo’lib og’ziga soladi. Otasi olchani ketma-ket tashlaydi. O’g’li o’n- o’n besh marta egilib, olchalarni terib olib yeganidan so’ng nihoyat otasi to’xtaydi va belbog’ida qolgan olchalarni o’g’liga uzata turibdeydi: - Ko’rdingmn o’g’lim, sen taqani ko’tarib olish uchun bir marta egilishga eringan eding, olchalarni terib olish uchun o’n-o’n besh marta egilding. Bundan keyin esingda bo’lsin, agar yengil mehnatni og’ir deb hisoblasang, undan battar og’iriga duchkelasan». Bu ertakdagi pedagogik ta’sirning salbiy va ijobiy ko’rinishlarini bolalarga izohlashda o’qituvchi quyidagi savollar orqali tarbiyaviy mahorat bilan aniqladi. - otani talabi to’g’ri-mi, yoki yo’q-mi? Sababini ochibbering. - otani bolaga mehnatdan bosh tortmaslik uchun tutgan ish usuli to’g’ri-mi? Bolaga dastlab o’z harakati bilan o’rnak bo’lib, so’ng xatosini tushuntiradi. - bu borada sizlarnpng fikr va munosabatlaringizqanday? Tarbiya jarayonnda tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning kuyidagi usullaridan foydalanildi: Bolaga qo’yilgan talab, pedagogik ta’sir ko’rsatish. O’quv-tarbiya jarayonida o’qituvchi-tarbiyachi o’z maqsadiga erishish uchun doimo o’kuvchilarga o’z talablari bilan yondashadi. Ularni rag’batlantirdi, ogohlantirdi, tanbe beradi. O’qituvchi-tarbiyachini pedagogik asosida qo’yilgan talablarini tushuntirish, nojo’ya harakatlardan bolalarni saqlash, ayniqsa kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini maktab va jamoaga moslashgunga qadar ketma-ket talablar qo’yiladi. Yuqoridagi talablarning qanchalik ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorati va obro’yiga bog’liqdir. Talablarning qo’yilish shakllari: - tarbiyachm tomonidan talabni to’ppa-to’g’ri qo’yilishi. Bunday talab bolalar jamoasi bilan yashlashni dastlabki bosqichidir. Ijodkor-pedagog A.S.Makarenko «... Samimiy oshkora, ishonarli, qizg’in va qatьiy talab bo’lmasa, jamoani tarbiyalashni boshlab bo’lmaydi, degan edi. Bunday talablar jamoani bir maqsad yo’liga boshlash uchun: - talabni ijobiy va bolaning xatti-harakatlariga to’sqinlnkqilmasligi; - talab aniq va tushunarlibo’lishi; - qo’yilgan talab natijasinibilish; - talab ochiq chehra, samimiy bir ohangda berilishi: iltimos, maslahat, yaxshi niyatta chorlash; - talab bolalarning yoshi, bilim saviyasiga mos bo’lishi; - talablarda kesatish, luqma, minnat qilib bo’lmasligi vaboshqalar. Tarbiyachining pedagogik ta’sir ko’rsatishning yana bir shakli o’quvchi va o’quvchilar jamoasini istiqlol yo’liga boshlashidir. Bunda jamoada tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasida oshkora va ishonch bo’lishi, o’z-o’zini boshqarish, an’ana va qonunlarga amal qilinishi muhimdir. Tarbiyachining o’quvchilar jamoasini jipslashtirishdagi mahorati. Kishilik jamoasi paydo bo’lgan davrdan boshlab inson hech qachon yolg’iz yashay olmagan. Jamoani tashkil qilish va uning tarbiyaviy ta’sirining nazariy va amaliy asoslari mutafakkir va olimlar tomonidan o’rganib ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bolalar jamoasini tashkil qilish, tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirib, ilg’or tajribalarga suyanib o’quvchilarni tarbiyaviy jarayonda o’rtoqlik- do’stlik, o’zaro hamkorlik, hamjihatlik, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini tarbiyalash mahoratini o’zlashtirishdan iborat. Ular: -sinf boshlang’ich jamoasini tarbiyalash va ularda o’zaro munosabat aloqalarini yaratish. - O’quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarida jamoaga jipslashtirish. - shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo’yishgao’rgatish. - jamoada bir-biriga mehr-oqibatli, muruvvat va sahiylik, do’stona hamkorlik mavjud bo’lsa, u katta tarbiyaviy kuchgaaylanadi. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilar jamoalari tashkil qilishda o’qituvchidai turli-tuman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish talab qilinadi: 1. O’qituvchi jamoa a’zolarini yangi sharoitga (maktabning I sinfidan boshlab) moslashuv davrida ularga ishonch, hurmat, xushmuomalalik, talablarni to’g’ri qo’ya bilish shu bilan birga o’quvchini tushunish va eshita bilish mahoratiga ega bulish talabetiladi; 2. O’quvchilar jamoasidagi yetaklovchi kuch tayanch o’zaginitanlash; 3. Jamoa a’zolarining har birining kuchiga, qobiliyatiga qarab topshiriqlar berish; 4. Jamoada yangi an’ana, qonun-qoidalarni dastlabki kurtagini yaratish va unga amal qilish; 5. Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash talab qilinadi. Jamiyatning buguni va kelajagi, uning madaniy-ma'rifiy va ma'naviy salohiati ta'lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Ta'lim-tarbiya tizimidagi isloxotlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan o’quvchi va murabbiylarga bog’liq. Shu sababli mamlakatimizda o’qituvchilar mehnatini qadrlashga, ularga har jihatdan g’amxo’rlik ko’rsatishga harakat qilinmoqda. Jumladan, mamlakatimizda ta'lim tizimini jahon andozalari asosida isloh qilish, yangi ilm maskanlari qurish, ularni zamonaviy texnika vositalari bilan jihozlash ishlari izchil davom ettirilmoqda.O’qituvchilik azal-azaldan e'tiborli kasb hisoblanadi. Mamlakatimizda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning (1996-yil 9-yanvardagi) Farmoni bilan 1-oktabr «O’qituvchilar va murabbiylar kuni» deb belgilangan. Mamlakatimizda o’qituvchi va murabbiylarning obro’-e'tiborini yanada oshirish, yoshlarimizning bizdan ko’ra bilimli, kuchli va albatta baxtli bo’lishlari uchun barcha sharoitlar yaratilmoqda. Bayram kunlari o’qituvchilar qutlug’ ayyom bilan muborakbod etiladi. Ommaviy axborot vositalarida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tabrigi beriladi. Mamlakatimizda o’qituvchi-murabbiylar bayrami quyidagicha o’tadi. Avvalo bayram arafasida respublikamizning eng ilg’or o’qituvchi-murabbiylari davlat mukofotlari bilan taqdirlanadi. Barcha o’quv yurtlarida o’qituvchilarga bag’ishlangan tadbirlar bo’lib o’tadi, ular uchun dasturxonlar yoziladi, shogirdlar ustozlariga o’z tilaklarini izhor etishadi. Tadbirlarda o’qituvchilarga bag’ishlangan kuy va qo’shiqlar yangraydi. Sobiq o’quvchilar ustozlarini bayram bilan tabriklash uchun maktabga keladilar. Qoraqalpog’istonda yangi kelin-kuyovlar bayram kuni ustozlari oldiga kelib, ulardan duoi-fotiha olishadi. O’qituvchi va murabbiylar kuni o’quv yurtlaridagina emas, balki mahallalarda ham bayram qilinishi an'anaga aylanib bormoqda Ushbu tadbirda ta'lim fidoyilariga yuksak ehtirom ko’rsatiladi. Ustozlar ham bu e'tibordan boshlari ko’kka yetib, barchaga minnatdorchilik bildiradilar. 1-oktyabr - umumxalq dam olish kuni. Shu sababli bu sana ustozlarini ziyorat qilish kuni hamdir. Mazkur bayram o’qituvchilar va murabbiylar mehnatini sharaflash marosimidir. Shu kuni o’quv yurtlarida o’qituvchilar, korxonalarda esa murabbiylar va ustozlar mehnati ulug’lanadi. Murabbiylar ham huddi o’qituvchilar singari katta mahorat va hayot tajribasiga ega bo’lgan ustoz-pedagoglardir. Murabbiylar yoshlarni bevosita ish jarayonida mehnatni sevish va uning sirlarini o’rgatish orqali tarbiyalaydigan kishilardir. Bu bayram yosh ishchini mehnat jamoasiga olib kirgan va unga hamisha namuna bo’lgan, g’amxo’rlik qilgan kishini ulug’lash tadbiri sanaladi. Mohir murabbiylar qo’l ostida ko’plab ishlab chiqarish ustalari, ilg’or mutaxassislar, mehnat qahramonlari, tadbirkorlar yetishib chiqadi. Toshkent traktor zavodi madaniyat saroyida har yili «O`qituvchi va murabbiylar kuni», «Mehnat bunyodkorlari» nomli tantanali kecha o’tkazish an'anaga aylangan. «O`qituvchi va murabbiylar kuni»ni nishonlash arafasida madaniyat saroyida murabbiylar faoliyati bilan yaqindan tanishtiradigan turli ko’rgazmalar tashkil qilinadi. Ularning biri «Yoshlar yelkasida - otalar qo’li» deb nomlanadi. Ustoz-murabbiylarga bag’ishlangan kechada «Mehnat estafetasi», «Ustozlar xizmati», «Murabbiylar sharafi» ko’rgazmalari namoyish etiladi. Kecha qahramonlari - mehnatda ulkan yutuqlarga erishgan yosh ishchilarning ustozlari sahnaga tantanali ravishda taklif qilinadi. Korxona rahbari munosib shogird yetishtirgan ustozlarga «Korxonaning eng yaxshi murabbiysi» degan nishon hamda faxriy yorliq, mukofot va sovg’alar topshiradi. Yosh ishchilar ham murabbiylariga o’zlarining fotosuratlarini, ramziy sovg’alarni topshiradilar. Kecha oxirida yoshlar murabbiylariga tashakkur bildirishadi. Kechada ustozlarga bag’ishlangan . 2.1.Tarbiyaviy ta'sir kòrsatishda e'tiborga olinadigan asosiy jihat. Tarbiya jarayonida pedagogik ta’sir ko’rsatish mahorati o’quvchiga u yoki bu yuksak axloqiy sifatlarning mohiyatini anglatish jarayonida qo’llanadigan o’qituvchi-tarbiyachining ish usullaridanbiridir. O’qituvchi III sinfda «Ertak ketidan ertak» mavzusidagi suhbatida o’quvchilarga dastlab ertak mazmunini bayonetadi: «Ota o’z 10 yashar o’g’li bilan daladan qaytayotib, yo’l ustida tushib yotgan bir taqani ko’radi va o’g’liga deydi: Taqaniol! - Eski taqa uchun egilib o’tiramanmi – deb gap qaytardi o’g’li. Otasi indamasdan o’zi egilib, taqani oladi-da, yo’lida davom etadi. Kun issiq edi. Bola chanqay boshlaydi. Bir oz yo’l yurganidan keyin olcha sotib o’tirgan baqqol ko’rinadi. Otasi boyagi taqani olchaga almashtirib, belbog’iga tugib oladi. O’g’liga ko’z-ko’z qilib, bir dona olchani og’ziga tashladi-da, bir donasini yerga tashladi. O’g’li darrov egilib olchani oladi va chanqog’ini bostirmoqchi bo’lib og’ziga soladi. Otasi olchani ketma-ket tashlaydi. O’g’li o’n- o’n besh marta egilib, olchalarni terib olib yeganidan so’ng nihoyat otasi to’xtaydi va belbog’ida qolgan olchalarni o’g’liga uzata turibdeydi: - Ko’rdingmn o’g’lim, sen taqani ko’tarib olish uchun bir marta egilishga eringan eding, olchalarni terib olish uchun o’n-o’n besh marta egilding. Bundan keyin esingda bo’lsin, agar yengil mehnatni og’ir deb hisoblasang, undan battar og’iriga duchkelasan». Bu ertakdagi pedagogik ta’sirning salbiy va ijobiy ko’rinishlarini bolalarga izohlashda o’qituvchi quyidagi savollar orqali tarbiyaviy mahorat bilan aniqladi. - otani talabi to’g’ri-mi, yoki yo’q-mi? Sababini ochibbering. - otani bolaga mehnatdan bosh tortmaslik uchun tutgan ish usuli to’g’ri-mi? Bolaga dastlab o’z harakati bilan o’rnak bo’lib, so’ng xatosini tushuntiradi. - bu borada sizlarnpng fikr va munosabatlaringizqanday? Tarbiya jarayonnda tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning kuyidagi usullaridan foydalanildi: Bolaga qo’yilgan talab, pedagogik ta’sir ko’rsatish. O’quv-tarbiya jarayonida o’qituvchi-tarbiyachi o’z maqsadiga erishish uchun doimo o’kuvchilarga o’z talablari bilan yondashadi. Ularni rag’batlantirdi, ogohlantirdi, tanbe beradi. O’qituvchi-tarbiyachini pedagogik asosida qo’yilgan talablarini tushuntirish, nojo’ya harakatlardan bolalarni saqlash, ayniqsa kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini maktab va jamoaga moslashgunga qadar ketma-ket talablar qo’yiladi. Yuqoridagi talablarning qanchalik ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorati va obro’yiga bog’liqdir. Talablarning qo’yilish shakllari: - tarbiyachm tomonidan talabni to’ppa-to’g’ri qo’yilishi. Bunday talab bolalar jamoasi bilan yashlashni dastlabki bosqichidir. Ijodkor-pedagog A.S.Makarenko «... Samimiy oshkora, ishonarli, qizg’in va qatьiy talab bo’lmasa, jamoani tarbiyalashni boshlab bo’lmaydi, degan edi. Bunday talablar jamoani bir maqsad yo’liga boshlash uchun: - talabni ijobiy va bolaning xatti-harakatlariga to’sqinlnkqilmasligi; - talab aniq va tushunarlibo’lishi; - qo’yilgan talab natijasinibilish; - talab ochiq chehra, samimiy bir ohangda berilishi: iltimos, maslahat, yaxshi niyatta chorlash; - talab bolalarning yoshi, bilim saviyasiga mos bo’lishi; - talablarda kesatish, luqma, minnat qilib bo’lmasligi vaboshqalar. Tarbiyachining pedagogik ta’sir ko’rsatishning yana bir shakli o’quvchi va o’quvchilar jamoasini istiqlol yo’liga boshlashidir. Bunda jamoada tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasida oshkora va ishonch bo’lishi, o’z-o’zini boshqarish, an’ana va qonunlarga amal qilinishi muhimdir. Tarbiyachining o’quvchilar jamoasini jipslashtirishdagi mahorati. Kishilik jamoasi paydo bo’lgan davrdan boshlab inson hech qachon yolg’iz yashay olmagan. Jamoani tashkil qilish va uning tarbiyaviy ta’sirining nazariy va amaliy asoslari mutafakkir va olimlar tomonidan o’rganib ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bolalar jamoasini tashkil qilish, tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirib, ilg’or tajribalarga suyanib o’quvchilarni tarbiyaviy jarayonda o’rtoqlik- do’stlik, o’zaro hamkorlik, hamjihatlik, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini tarbiyalash mahoratini o’zlashtirishdan iborat. Ular: -sinf boshlang’ich jamoasini tarbiyalash va ularda o’zaro munosabat aloqalarini yaratish. - O’quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarida jamoaga jipslashtirish. - shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo’yishgao’rgatish. - jamoada bir-biriga mehr-oqibatli, muruvvat va sahiylik, do’stona hamkorlik mavjud bo’lsa, u katta tarbiyaviy kuchgaaylanadi. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilar jamoalari tashkil qilishda o’qituvchidai turli-tuman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish talab qilinadi: 1. O’qituvchi jamoa a’zolarini yangi sharoitga (maktabning I sinfidan boshlab) moslashuv davrida ularga ishonch, hurmat, xushmuomalalik, talablarni to’g’ri qo’ya bilish shu bilan birga o’quvchini tushunish va eshita bilish mahoratiga ega bulish talabetiladi; 2. O’quvchilar jamoasidagi yetaklovchi kuch tayanch o’zaginitanlash; 3. Jamoa a’zolarining har birining kuchiga, qobiliyatiga qarab topshiriqlar berish; 4. Jamoada yangi an’ana, qonun-qoidalarni dastlabki kurtagini yaratish va unga amal qilish; 5. Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslash Rahbar - menejer, u odamlar bilan ishlaydi, ularning kasbiy yutuqlari va
uyuShtiradi va uyg’unlashtirishni amalga oshiradi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy sohalarni o’z ichiga qamrab oladi. Shunga muvofiq tarzda boshqarishning ham uchta asosiy yo’nalishi mavjuddir. Eng asosiysi, iqtisodiy boshqaruvdir. CHunki, iqtisod – moddiy ishlab chiqarish jamiyat hayoti va taraqqiyotining negizini taShkil etadi. Respublikamiz mustaqillikka erishgan hozirgi davrda iqtisodni boshqarishga 5 jiddiy e’tibor berilayotgani bejiz emas. Milliy tiklanish iqtisodni qayta qurishdan boshlanadi. Iqtisodiy jihatdan O’zbekistonning rivojlangan mamalakatlarga etib olishi iqtisodiy boshqaruvni to’g’ri yo’lga qo’yilishi bilan chambarchas bog’liqdir. Ijtimoiy-siyosiy boshqaruv kishilarning turli jamoalari (ijtimoiy guruhlar, millatlar, jamoalar va b.) o’rtasidagi munosabatalarni boshqarishdir. Boshqaruvni bu turining asosiy mohiyati - turli guruhlar ittifoqini yanada mustahkamlash va taraqqiy ettirishdan iborat. Mehnat jamoalarining ijtimoiy rivojlanishida boshqarish katta ahamiyat kasb etadi. CHunki, barcha ishimizning va rejalarimiz taqdiri ko’p jihatdan jamoa munosabatlarining takomillaShuv darajasiga, “ijtimoiy mikroiqlim”ning sog’lom bo’lishiga bog’liqdir. Shu jihatdan bu turdagi boshqaruvdan ko’zlangan maqsad davlat boshqaruvini takomillashtirib, ijtimoiy o’z-o’zini idora qilishga aylantirishdir. Jamiyatni va ayrim a’zolar ma’naviy rivojlanishini boshqaruv – boshqarishning yana bir asosiy turidir. Ilmiy texnika rivojlanish asrida ma’naviy ishlab chiqarish sohasini boshqarish g’oyat katta ahamiyat kasb etadi. Bu Shakldagi boshqarish, o’quv muassasalari, xalq ta’lim organlari, fan, adabiyot, san’at, madaniyat sog’liqni saqlash kabi sohalarni boshqarishni o’z ichiga oladi. Boshqaruv inson miyasiga taqqoslanadi, bunda Shaxsning yaratuvchilik imkoniyatlari mujassamlangan, undan uning ijodiy qobiliyati namoyon etilishiga ko’rsatma beriladi. Insoniyat tomonidan fan-texnika, iqtisodiyot va ijtimoiy muvafaqqiyatlar tobora oshirilib borishiga ko’ra boshqaruv faoliyatining ilmga bo’lgan talabi ham to’xtovsiz o’sib boradi. Bunday ilmiy yondaShish ehtiyojini quyidagi holatlar bilan izohlash mumkin: - Birinchidan, boshqaruvning nodir xususiyati : biror yo’qdan muayyan nimanidir qilish, tarqoq unsurlardan tizim tuzish. - Ikkinchidan, rahbar tasarrufida bo’lgan yoki u hioblangan. 2.2. Tabiyaviy ta'sir kòrsatishda raģbatlantirish va jazolash O‘qituvchining kommunikativ ta’sir etish usullari Chunki аynаn pеdаgоgik vоqеlikdа o‘z-o‘zini tаhlil etish ko‘nikmаlаrini rivоjlаntirishning аhаmiyati ulаrning o‘zi hаqidаgi tаsаvvurlаri, qiziqishlаri, mоtiv, ehtiyojlаri tizimi sifаtidа tushunilаdigаn “Mеn-kоntsеptsiyasi”ning rivоjlаnishigа undоvchi ichki оmillаrning eng аsоsiylаridаn biridir. O‘z-o‘zini tаhlil etish usullаri quyidаgilаrgа e’tibоr qаrаtishni tаlаb etаdi: 1) ijtimоiylikkа yo‘nаltirilgаn o‘zаrоhаrаkаt vаziyatlаridаn shахsiy хulq-аtvоr, tаrbiyalаnuvchi shахsi, uning o‘zigа хоsliklаri, qаdriyatlаri tizimi kаbilаrni оb’еkt sifаtidа ko‘rib chiqish; 2) o‘z хulq-аtvоri, shахsiy fаzilаtlаrini tаhlil etish mеzоnlаri tizimini аniqlаsh; 3) nоmа’lumdаn mа’lumni аjrаtib оlish; 4) qаrаmа-qаrshiliklаrni аniqlаsh. O‘z-o‘zini tаhlil etish o‘z-o‘zini аnglаshdаn аvvаl kеlib, аynаn uning аsоsidа shахsning o‘zi hаqidаgi tаsаvvurlаri umumlаshgаn ko‘rinishgа o‘tаdi. O‘z-o‘zini аnglаsh nаtijаsidа shахsdа o‘zining kimligini аnglаsh, o‘zining jаmiyatdаgi o‘rnini tushunib еtish, bоshqаlаrning ko‘z o‘ngidа kim sifаtidа gаvdаlаnishini his etish kаbilаr shаkllаnаdi. O‘z-o‘zini аnglаsh o‘z-o‘zigа munоsаbаt sifаtidа shаkllаnuvchi hissiy vа mаntiqiy jihаtlаrni o‘zidа аks ettirаdi. Mа’lumki, o‘z-o‘zini аnglаsh usullаri hаm mаntiqiy, hаm emоtsiоnаl dаrаjаdа o‘z-o‘zini tаhlil etish nаtijаsidа оlingаn ахbоrоtlаrni аniqlаshtirish vа umumlаshtirishni tаlаb etаdi. Хulоsа qilib аytgаndа, o‘z-o‘zini tаhlil etish vа o‘z-o‘zini аnglаsh pеdаgоgdа o‘zi vа bоshqаlаrning u hаqidаgi tаsаvvuri sifаtidаgi kаsbiy “Mеn qiyofаsi”ning shаkllаnishigа оlib kеlаdi. Ta’lim va tarbiya jarayonida o‘qituvchi tomonidan pedagogik ta’sir ko‘rsatishning asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: talab, istiqbol, rag‘batlantirish va jazolash, jamoatchilik fikri. Talab – ta’lim va tarbiya jarayonida o‘qituvchining tarbiyalanuvchiga nisbatan shaxsiy munosabatlarida namoyon bo‘ladi. O‘quvchining u yoki bu xatti-harakati o‘qituvchi nazoratida bo‘lib, ijobiy jihatlari rag‘batlantirib boriladi yoki aksincha nojo‘ya xatti-harakati to‘xtatib qo‘yiladi. Istiqbol – ta’sirchan pedagogik usul bo‘lib, o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritishni, ma’lum bir maqsadga, orzuga erkin intilish hissini takomillashtiradi. Bu maqsadlar ularning shaxsiy intilishlarida, qiziqish va muddaolarida namoyon bo‘ladi. Ushbu usul maktab o‘quvchilarini shaxs sifatida eng muhim insoniy fazilatlaridan biri bo‘lgan maqsadga intiluvchanlikni rivojlantiradi. Rag‘batlantirish va jazolash – tarbiyaviy ta’sirning eng an’anaviy usuli bo‘lib, o‘quvchilar xulq-atvoriga ijobiy ta’sir etishdan iborat. Yaxshi xulq, foydali mehnat va xatti-harakat, axloqiy hislat, topshiriqlarning so‘zsiz bajarilishi uchun o‘quvchi rag‘batlantiriladi. Nomaqbul xatti-harakat, tartibbuzarlik, o‘z burchini bajarmaslik jazolash orqali bartaraf etiladi. Ushbu usul axloqiy ta’sir ko‘rsatishni ta’minlaydi, uni qo‘llash jarayonida o‘qituvchidan nihoyatda ehtiyotkorlik, sezgirlik va hushyorlik talab etiladi. Jamoatchilik fikri – tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning eng muhim usuli bo‘lib, o‘quvchilarning ijtimoiy foydali faoliyatini bajarilish natijalariga qarab muntazam rag‘batlantirib borishda namoyon bo‘ladi. Jamoaning tarbiyaviy vazifalarini ma’lum bir yo‘nalishda amalga oshirilishini ta’minlaydi, o‘quvchilarning bir-birlariga do‘stona munosabatini shakllantiradi. Muloqotning ijtimoiy-psixologik nazariyasi va pedagogik tajribalarini o‘rganish pedagogik ta’sir etishda ikki metod: ishontirish va uqtirishdan keng foydalanish lozimligini ko‘rsatadi. Ishontirish - o‘quvchilarga xatti-harakatlarning to‘g`riligi va zarurligini, shuningdek, ayrim xulq-atvorlarning noto‘g`riligini tushuntirish va isbotlashdir. Ishontirish jarayonida o‘quvchilarda yangi bilim, ko‘nikma, malaka hamda axloqiy sifatlar shakllantiriladi. Bular esa o‘quvchilar va ularning atrofidagilar uchun me’yor (mezon) bo‘lib xizmat qiladi. O‘qituvchining har qanday tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishi, oqibat natijada o‘quvchi ruhiyatiga har tomonlama ta’sir ko‘rsatishga, ya’ni o‘quvchilarda ijobiy hissiyotlarni: xulq-atvor, munosabatlar, xatti-harakatlarni shakllantirish va mustahkamlashga yo‘nalgan bo‘ladi. Lekin ishontirish va uqtirishning texnologik mexanizmlari turlichadir. O‘sib borayotgan yoshlar ijtimoiy muhit va tabiat bilan ham o‘zaro ta’sirlanadilar. Bu o‘zaro ta’sir natijasida ularda ishonch, yangi bilimlar va munosabatlar, axloqiy me’yorlar majmui vujudga keladi. Ishontirish haqiqiy va soxta bo‘lishi mumkin. Haqiqiy ishonch real voqelikka mos keladi va shaxsning jamiyat oldidagi qadr-qimmatini oshiradi. O‘zining haqiqiy ishonchiga sodiq bo‘lishi uchun kishi hatto o‘limiga ham rozi bo‘ladi. Masalan, Vatanga sodiqlik ruhida tarbiyalangan askarlarimizning jang maydonida ko‘rsatgan matonatlari. Soxta ishonch esa, avvalo sinf jamoasi, qolaversa, jamiyat uchun zararli bo‘lgan odatlarning shakllanishiga olib keladi. Soxta ishonch o‘quvchilarning o‘zi va atrofidagilar ta’sirining umumlashuvi natijasida vujudga keladi. Ayrim o‘quvchilarda soxta ishonch hosil bo‘lishining sabablari quyidagilar bo‘lishi mumkin: faqat a’lo bahoga o‘qish - bu bilim olishda ko‘r-ko‘ronalik, quruq yodlashga olib boradi; o‘zini o‘ta itoatkorona tutish - bu o‘quvchi faoliyatini nihoyatda past bo‘lishiga olib keladi. Me’yordagi o‘quvchi o‘qituvchidan ba’zan tanbeh olib turishi kerak; o‘qituvchini aldash-bu o‘quvchini o‘ta aqlli va topqirligidan dalolat beradi; maktab ichki tartib-qoidasini buzish faqat kuchli xarakterga ega bo‘lgan o‘quvchigagina xos bo‘lib, u o‘qituvchi tomonidan tanqid qilib turiladi; haddan tashqari ko‘p mehnat qilish - bu kerak bo‘lmagan tirishqoqlikdir. Yuqorida keltirilgan ishonchning bunday turi o‘quvchida shakllanib, asta-sekin boqimandalik, o‘qish va mehnat faoliyatida sustkashlik kayfiyatini sodir qiladi.
Sinf jamoasida sog`lom ijtimoiy fikrni shakllantirish. Muhim ahamiyat kasb etuvchi shaxsiy hayotiy tajriba yaratish. Soxta ishonchni asosiy tarzda inkor qilish. Soxta ishonchni o‘zgartirishning quyidagi usullari mavjud: o‘quvchini o‘zini boshqalar bilan taqqoslashga undash. Uning fikriga qarama-qarshi fikrda bo‘lgan kishi bilan yaqindan tanishish (masalan, bola o‘qishni xohlamaydi, lekin uning tanish o‘rtog`i ko‘p o‘qiydi va biladi, ammo o‘zining “quruq yodlovchi” yoki “o‘ta bilimdon” qilib ko‘rsatmaydi); noto‘g`ri qarashlar va ishonch oqibatda nimalarga olib kelishini ko‘rsatish (masalan, ana shunday xislatlarga ega bo‘lib, o‘z hayotini barbod qilgan, o‘z erki, g`ururi va vijdonini yo‘qotgan kishilar haqida so‘zlab berish. Buning uchun hayotiy misollar, badiiy asarlar, kinofilmlar va boshqalardan foydalanish mumkin); soxta ishonchni yoqlab, himoya qiluvchi o‘quvchi fikrini mantiqiy rivojlantirib, uni hayratga soluvchi holatga yetkazish. Masalan, barcha o‘quvchilar o‘qituvchilarni aldash, ichki tartib-qoidalarga rioya qilmaslik nimalarga olib borishi mumkin). Ishontirishning biron tashkil etuvchisiga amal qilmaslik ham tarbiyaviy ish samaradorligini pasaytirib yuboradi. Bunday holatda o‘quvchida faqat bilish shakllangan xolos. Inson o‘zini qanday tutishi lozimligini bilishi, aynan shunday tutishi lozimligini tushunishi, lekin o‘zini bunga majbur qilolmasligi mumkin.
ishontirishning shakli va mazmuni, o‘quvchilar yosh davriga mos bo‘lishi lozim (kichik maktab yoshida ertak, rivoyat va fantastik hikoyalar misolida, so‘ngra esa borliq dunyoni o‘rganish inson ma’naviy dunyosini o‘rganish); ishontirish o‘quvchilarning individual xususiyatlariga mos bo‘lishi lozim. Buning uchun o‘quvchining haqiqiy hayot tarzini o‘rganish zarur; ishontirish umumiy tarzdagi qoida va printsiplardan tashqari aniq dalil va misollarni ham o‘z ichiga olishi zarur (o‘qitishdan ko‘rgazmalilikka e’tibor berish); ishontirish jarayonida ba’zi holatlarda barcha bir xil xabardor bo‘lgan dalil va xulq-atvorni muhokama qilishga to‘g`ri keladi. Bu, o‘z navbatida dalilning haqqoniyligi to‘g`risidagi ikkilanishlarni yo‘qqa chiqarishga va umumiy to‘g`ri xulosa chiqarishga yordam beradi; boshqalarni ishontirar ekan, o‘qituvchi o‘z fikriga qat’iy ishonishi zarur. Ishontirish jarayonini tashkil etishda o‘quvchi ruhiy qiyofasining o‘ziga xosligini e’tiborga olish lozim. Buning uchun pedagog o‘quvchi oliy asab tizimining tipini, uning ta’lim-tarbiya va kamolotining rivojlanish doirasini bilishi zarur. Masalan: bola kuchli muvozanatlashgan (sangvinik) asab tizimi tipiga ega bo‘lsin. Unda tormozlanish jarayoniga nisbatan qo‘zg`alish jarayoni kuchliroq bo‘ladi. Bu holda o‘qituvchi ishontirish jarayonini o‘quvchi asab tizimini ortiqcha qo‘zg`alishiga yo‘l qo‘ymaydigan, qo‘shimcha hissiyot sodir qilmaydigan tarzda olib borishi kerak. Fikr, sezgi va irodaviy xislatlar bir butun yaxlitlikni tashkil etgandagina, ishontirish metodi haqiqiy harakatlantiruchi kuchga aylanishi mumkin. Bu metodni qo‘llashda ishontirish tarkibi bilish, sezgi, hissiyot, xulq-atvorga amal qilish maqsadga muvofiq. Ishontirish natijasi o‘qituvchining so‘z mulkiga ham bog`liqdir. Pedagogning so‘zi va ishi ham bir bo‘lishi kerak. So‘z bilan og‘zaki ta’sir o‘tkazish o‘qituvchining madaniy saviyasida va o‘quvchi muloqotida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki insonning “aql-zakovati, fikr-tuyg‘ulari, bilimi va madaniyat saviyasi, tafakkuri ma’lum darajada so‘zda ifoda etiladi. Muomala madaniyatida so‘z aqldan kuch, tildan ixtiyor oladi” (Aziz Yunusov). So‘z bilan og‘zaki ta’sir o‘tkazishni amalda o‘z pedagogik faoliyatida qo‘llovchi o‘qituvchi o‘z hissiyotlarini, ijodiy ta’sirlanishini boshqarish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi va o‘z his-tuyg‘ularini faqat ta’lim–tarbiyaviy maqsadni amalga oshirish uchun ifodalashi hamda o‘quvchi qalbini noo‘rin so‘zlar bilan jarohatlab qo‘ymasligi, so‘zlarni aniq ifodalashda pedagogik takt normalaridan chiqib ketmasligi lozim. So‘z qudrati haqida R.Dekartning quyidagi fikrlari o‘qituvchilarga ham bevosita taalluqlidir: “So‘zlarning ma’nolarini, qudratini odamlarga aniq ifodalab tushuntirib bering, shunda siz insoniyat olamini barcha anglashilmovchiliklarning yarmidan xalos qilgan bo‘lasiz”. O‘qituvchining imo-ishoralari va yuz harakatlari so‘z bilan og‘zaki ta’sir qilishni kuchaytiradi. Yuz harakatlari va imo-ishoralar nutqda ovozning baland-pastligi bilan mos kelishi kerak. Ogohlantiruvchi so‘zlar, notiqlik san’ati asosida ta’sir etish, vazifani ijro etishga undovchi buyruqlar, ta’qiqlangan iboralarni ishlatmaslik, hazil orqali fikrini anglatish, o‘quvchining erkin mulohazalarini ma’qullash yoki nojo‘ya harakatlari uchun ayblash so‘zning og‘zaki ta’sir etuvchi komponentlaridir. So‘z bilan imo-ishoraning va yuz harakatlarining birligi ma’lum qilinayotgan axborot hajmdorligi va ta’sirchanligini kuchaytirishi lozim. Har qanday sharoitda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan sinfda uchrashishga maxsus hozirlik ko‘rishi lozim. Ishontirish metodini qayta tarbiyalash, ya’ni qarash va munosabatlarni shakllantirishda qo‘llash, u yoki bu xislatlarni namoyish qilish zarur bo‘lgan maxsus vaziyatlar yaratish orqali amalga oshirilishi ham mumkin. Tasodifiy vaziyatlar quyidagi yo‘llar bilan yaratiladi: darsda o‘quvchiga kutilmagan savol berish, darsdan tashqaridagi noto‘g`ri xatti-harakatiga iqror bo‘lishiga majbur qilish, o‘yinda esa harakat qilishga undash. Maktab hayotida tasdiqlanganidek, ba’zan o‘quvchi o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga sharoit bo‘lmagani uchun ham tarbiyasi og`irlar qatoriga qo‘shilib qolar ekan. Undan darsda onda-sonda so‘rashadi: o‘qituvchi uning bilimiga ishonmaydi, dars paytida unga e’tibor berishga vaqtdan qizg`anadi. Agar o‘quvchiga tez-tez murojaat qilinsa, unga o‘z fikrini bayon qilish taklif etilsa, uning xulqida shakllanib qolgan stereotiplar asta-sekin o‘zgara boshlaydi. Uqtirish – kishilarning muloqot faoliyati jarayonida o‘zaro ta’sir etishlari vositalaridan biridir. Uqtirishning o‘ziga xosligi, inson ruhiyatiga uning o‘ziga sezdirmasdan ta’sir etishi, shaxs psixikasi, tarkibiy tuzilishiga beixtiyor kirib borish va kundalik hayotdagi qiliqlar, intilishlar, motivlar va yo‘l- yo‘riqlarda aks etishidir. Har qanday pedagogik ta’sir etishda uqtirish elementi mavjud bo‘ladi. To‘g`ri tashkil etilgan uqtirish o‘quvchilarning ongli ravishdagi faolligini oshirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. So‘z yordamida o‘quvchida tetiklik yoki qo‘rquv, xursandlik yoki xafalik, o‘ziga ishonch va ishonmaslik, qiziquvchanlik yoki zerikish, boshqalarga ishonish yoki ulardan hadiksirash kabi sezgilarni vujudga keltirish mumkin. O‘qituvchining yomon kayfiyati to‘lqin kabi bir zumda o‘quvchilarni qamrab olishini ham faqat uqtirish bilangina tushunish mumkin. Yoki asabiylashgan xarakterga ega bo‘lgan guruh rahbari tez orada asabiy holat guruhda muloqot me’yoriga aylanib qolganligidan taajjublanadi. O‘qituvchi tarbiyachi sifatida tarbiyalanuvchi o‘quvchilarni o‘zi uchun hamisha tarbiya obyekti deb hisoblashi kerak. Biroq tarbiyalanuvchi o‘qituvchi-tarbiyachi bilan erkin va ongli munosabatda bo‘lishga erishsagina, tarbiyaviy munosabatlar samarali xarakter kasb etadi. Tarbiyaviy faoliyatning kommunikativ munosabatlar jarayonida o‘ziga xos qator qoidalari ham mavjud bo‘lib, o‘qituvchi o‘quvchilarga pedagogik ta’sir ko‘rsatishda ushbu qoidalarni mukammal bilishi lozim: Xulosa Boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladigan tarbiyaviy tadbirlarini turlari, tashkil etishning yo’l-usullari, vositalari bilan tanishib chiqdik va tajriba-sinov ishlarini olib bordik. Natijada, quyidagi xulosalarga keldik: 1. Bayram tadbirlarini tashkil etishda o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish lozim; bunda bolaning ichki ma’naviy dunyosi, histuyg’ulari, munosabatlari, tengdoshlari bilan aloqalari tarbiyaviy ta’sirdan chetda qolmasligi kerak; 2. Ajdodlarimiz merosida ta’lim-tarbiya ishlariga katta e’tibor qaratishgan, shuningdek ularning ta’lim-tarbiyaviy g’oyalaridan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning mazmunini takomillashtirishda asos sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. 3. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samaradorligi o’qituvchi va o’qituvchilarning mazkur faoliyatga maxsus yo’naltirilganligiga bog’liqdir. 4. Bayram tadbirlarida interfaol metodlarning imkoniyatlaridan foydalanishni keng yo’lga qo’yish zarur. Bu o’rinda takomillashtirish omili sifatida interfaol metodlardan foydalanish maqsad qilib olinsa va undan unumli foydalanilsa natija yuqori bo’ladi. 5.Bayram tadbirlarini o’tkazishda tashkil qilish prinsiplariga amal qilinsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Boshlang’ich ta’lim jarayonida bayram tadbirlarini tashkil etish va takomillashtirishga doir metodik qo’llanmalar, ko’rsatmalar tayyorlanishi va nashr etilishi va ulardan unumli foydalanish ham hozirgi kunning talablaridan biridir. Download 171.21 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|