1971-йил 17-март пайшанба куни кечқурун қўлимга ручка олиб нималарнидир ёзмоқчи бўлиб хаёлга толиб кетдим

Орзиби, Мохира, Шоиралар хақида бир шингил.
Орзиби жуда кичкинагина, чиройли, дўмбоққина қизалоқ эди. Эрталаб ишга кетгунча зерикмай у билан ўйнар эдим. Биринчи бош фарзандимнинг тезгина тили чиқди. Ўйинқароқ, чапак чалиб ўйнагани ўйнаган. Ўйнасино – ўйнасин думалаб-думалаб ўйнасин, ўрнидан туриб ўйнасин деб айтсам хаммасини бажарарди. Уйда зерикиш йўқ. Оиламизнинг бахти, қувончи, эрмагимиз шу қизалоқ эди. Омон бўлсин мана шу қизим дард чекмади. Соғлом ўсди. Яхши ўқиди. 10-синфни Низомий номли мактабда аъло бахолар билан битирди. Фахрий ёрлиқ хам тақдим этилди, ванихоят Тошкент Чет тиллари институтининг сиртқи бўлимига ўқишга киришига укамиз Хуррамнинг ёрдами катта бўлди. Ўзи хам шу француз тили бўйича мутахассис бўлишни орзу қилиб юрар эди.
Мохира қизим Орзибидан кейингиси. Яхши йиллар ичида календар бўйича маъмургарчилик йили туғилган. Ўзим Яйилма участкасига огород бригадаси бўлиб борганман. Шу қиз туғилгандан кейин суюнчисига хонадонимга старх-4 деган телевизорни олиб чиқиб келганман. Омон бўлсин бу қизимиз хам тета поя қилиб оёққа турди. Тезда тили чиқди. Жуда теран фикрлайди, айтгаинини қилмасанг жанжал қилади. Қўғирчоқларни яхши кўради. Юзлари оппоқ, рахматли онамни юз рухларини эслатади. Болали уй бозор бўлади деган гапларни фарқига энди бордим. Онаси бир кун бир маросимга кетди. Орзибини амаллаб бир алланима аллаларни айтиб ухлатдим. Лекин Мохира қизимни хеч нарсага кўндира олмайман. Бир алланималар деб йиғлайди. Токчани кўрсатади, шифтларни кўрсатади, аллақандай шиқилдоқларни кўрсатаман. Қани кўнса, юракларим сиқилиб кетди. Нуқул бам деб йиғлайди. Бу нима экан ёпирай (байкал амир магистрали) ўзимга ўзим куламан. Қулоқларимни тортиб ташлайди. Қўлимдан бир пас тушмайди. Кўтариб юриб, қорниларимга оғриқ кириб кетди. Ёпирай энди устига устак Орзибини хам уйғотиб қўймаса деб қўрқаман. Бир маҳал катта бир човгумни орқасида бир қўғирчоқ чалқанчасидан тушиб ётган экан. Олиб берсам оғир бир хўрсиндида овунса қолса, жоним кирди қолди. Кўзимга ёш келиб кетди. Нихоятда чарчадим. Бу бам дегани болам дегани экан, бу қўғирчоғи экан. Дунёда энг оғир тил болалар тили. Бу тилни биринчи бўлиб оналар тушинар экан.бундай машаққатга биринчи бўлиб оналар бардош берар экан. Ота – она қадрини фарзанд кўрганингда биласан деган халқ хикматларига энди тушундим. Нахотки куни билан уй юмушлари билан тинимсиз овора бўлиб, бир пас тиним билмай яна кечалари гоҳ кунлари мижжа қоқмай, тунларни бедор ўтказиб, болаларни тарбияласа, бешик тебратиб алла айтиб, чарчаб, бешикни устига икки букланган холда бошини қўйиб, боласига қараб, ухлаб қолсада яна чўчиб туриб, тонг отганини хам билмай уй ишлари билан овора бўлса, яна керак бўлса далага хам судраб кетасан. Шундай кучни қаердан олди булар, иродангга балли дегинг келади. Бу қизим ҳам Низомий номли мактабда 10-синфни битирди. Бу хам опасига ўхшаб Тошкентдаги Педагогика билим юртига бориб имтихон топширди. Институтга кириш учун олган балли етарли бўлди. Лекин мандат комиссиясидан ўта олмади. Тошкент области бўлгани учун, бу областни плани тўлгани учун, анча қизларни қайтарди. Студентларни хаммасини йиғиб, уларни ўқишга кирганликлари билан табриклади. Мандатдан ўтолмаганларига кўнгил бериб, келгуси йилга келасизлар қизларим хафа бўлманглар деб хайрлашди. Бечора қизимнинг кўзлари жиққа ёш, бутун вужуди титрайди. Озмунча меҳнат қилдими? Ранглари хам сарғайиб кетган. Мажолсиз, жонсиз бир қўғирчоқдай. Залдан кўчага чиқиб кетишини хам билмайди. Битта бу эмас қайтган, хамма йигит – қизлар шу ахволда. Худди мотамга қатнашаётгандай бошларини қуйи солиб, иссиқ кўз ёшларини тўкиб чиқиб кетмоқда. Худди булар ўқиб, 17 йил қилган меҳнати эвазига якун ясагандек, хамма ишлари барбод бўлгандек, кетида оппоқ соқоли билан судралиб юрган оталарни айтмайсизми, юзларига ажин тушган, оппоқ нуридийда оналарни айтмайсизми, бояги мотамсаро парадларни ичида булар ҳам бор, мен хам шуларни ичида, менинг кўзимни ёши қизимникидан хам кўп оқмоқда. Танамда бир титроқ. Қани энди қўлим узун бўлсаю, тил топиб қизимни шу даргоҳда қолдирсам. Шундай бўлсада югуриб елиб, қанча бўлса хам майли деб бир одам топдим. Лекин кеч бўлган экан. Уддалай олмадим. Қизимга бахт кулиб боқмади. Даладаги ишларимни ташлаб, шу билан шуғулландим. Лекин уддалай олмадим. Онаси хам экзамен топширган кунлари бирга бориб юрди. Қизим бечорани жуда руҳи тушиб кетди. Мана хозир фабрикани энг олди. Мехнаткаш қизларидан, ҳатто 200 сўмгача олиб келган кунлари бўлди. Жуда хам мехнаткаш, ишни хам жой-жойига қўяди. Супурги жону тан. Озодагарчиликни жуда язши кўради. Тоза парилар сояси тушган. Ҳамма ишни кўнгилдагидек қилиб, кейин чойга ёки овқатига ўтиради. Ишдан бир кун бўш қолиб, дам олган куни, бечора қизим мени дала ишларимга қарашади. Айрим кунлари чарчайди шекилли, Худоё ўзбекларни иши ўлсин, қишин – ёзин адо бўлмайди деб нолиб қўяди. Хақиқатдан хам қийин, тирикчиликларимиз оғир. Ақли етади. Ақлли қиз. Бир сўм пулни бехожат ишлатганини билмайман. Қизим дугоналаринг билан еб-ичиб ўзингни толиқтирмагин дейман. Йўқ ўзини айтганини қилади. 200 сўм пули худди 199 сўм бўлиб қолгандай, олиб келган пулини оламанда, хаққига дуо қиламан. Майли омон бўлсин. Лекин ўзи тўғри сўз, ёлғон гапирганни ёмон кўради. Адолатсизликни ёқтирмайди. Агар оилада буни устидан бирорта нотўғри хукм юритилиб қўйса, у тагига етмагунча қўймайди, тинчимайди. Кўзида шашқатор ёш.
Учинчи қизимиз Шоира ҳам айрим феъллари озодагарчилиги, ишларни жой-жойига қўйиб қилиши билан Мохирадан фарқ қилмайди. Айрим болаларнинг уйида онаси бағрида, онаси бўлса ҳам қандайдур отага бошқача мехр – муҳаббати бўлар экан. Кичкинагина 1,5 ёшли чақалоқ Шоира. Мен 1971 йили турист бўлиб 24 кунга кетганман. Мен кетган кунимдан то қайтиб келгунимгача уйдагиларни жуда тинкасини қуритган. Қандайдир йиғи, қандайдир ўжарлик болада пайдо бўлиб, хеч овунмаган. Қайтиб келган куним уйда ойим ( хотинимнинг онаси) бор экан. Ҳовлида менга кўзи тушди-ю биринчи бўлиб елкамга қўл ташлаб кўришдида, болам шунчалик юрасизми, хамма нарса хам бир бўлдию, мана шу Шоира тушмагур хам бир бўлди. Хеч хол-жонимизга қўймади болам бер адасига бер, адаси билан ачомлашсин. Менга қараб бир талпиндида, худди ёқотган нарсасини топиб олгандай, бурниларимни, кўзларимни, қулоқларимни қўли билан хидлаб кейин бола тинчиди қолди. Уйда хамма хурсанд. Ўзи хам хархаша қилмай ўтирган куни бугун бўлса керак дейди онаси. Шу норасида болага мени 24 кун йўқлигим билиндими ? Меҳр отага ёшликдан бошланадими дейман. Бу қизим ҳам омон бўлсин жуда соғлом ўсди. Жуда меҳнаткаш бўлди. Мен бирор жойим оғриса ёки қаттиқ чарчаб келсам шу қизимни меҳри менга бошқачароқ туйилади. Менга раҳми келади шекилли парвона бўлади, бирорта қўлидан келадиган ишни ада сиз қўяверинг, ўзимиз қиламиз, сиз дам олинг дейди. Хаётингда энг яхши кишилар инсонлар билан фахрлансанг бўлади. Бу бир нажотсиз қолган одамга бир бахт деб биламан. Онам рахматлик муродига етмасдан менинг бирорта фарзандимни кўрмасдан оламдан бевақт кўз юмиб кетди. Шунинг учун мен ўзимни доим бир қанотсиз қуш ёки нажотсиз одамдек хисоблар эдим. Мана шу фарзандларим туфайли мени оилада бахтиёр қилган кишим ойим деб биламан. Чунки бу аёл хамма ишларимга бош-қош бўлган. Олима саккиз фарзандни дунёга келтирибдики хамма ишлар шу аёл зиммасига, жуда олийжаноб аёл. Хам уйимда меҳнат қилади хам менинг хаққимга дуо қилади. Болам умрингиз узоқ бўлсин, бола-чақангизга бош бўлинг, тан-жонингиз соғ бўлсин. Топган- тутганларингизга Худойим барака ато этсин, отангизни онангизни арвохлари доим бош бўлсин, хеч камчилик кўрманг. Мана шу фарзандларингизга ўзингиз бош-қош бўлинг деб дуо қилар эди. Бу олқиш хар куни дастурхон устида бўлар эди. Канда қилмасди. Онам ёшгина ўтиб кетганлиги туфайли менинг хам бутун меҳрим шу аёлга боғланиб қолган эди. Мен хам иззат икромимни, хурматимни шу аёлдан дариғ тутмас эдим. Бирор жойим оғриб ёки бирор кун уйда ётиб қолсам, дарров холимдан хабар оларди. Келиб мени анча койиб хам қўярди. Жуда меҳнаткашсиз, нима иш бўлса жонингизни жабборга берасиз, тиним билмайсиз. Далада ишлагангизку майли,уйда хам тинчимайсиз. Одам деган ўзига ҳам раҳм-шафқат қилиши керак. Хали болаларингиз ёш, бирор нарса, бирор кор-хол бўлса кейин ахволингизга ким ачинади. Хамма нарсани эви билан қилиш керакда болам деб койирди. Хақиқатдан хам шундай эдим. Меҳнат қилишни хамма нарсани жой-жойида туришини, ховлиларни озода тутишликни, ховлида файз – футур бўлишликни ёқтирардим. Бу феъл атвор менга онамдан қолган эди. Оила, рўзғор тутишни билинглар дерди. Доим менга айтган бир насихатлари хеч эсимдан чиқмайди. Яхши оилаларга, яхши рўзғор тутганларга, яхши кийиниб юрганларга, яхши иморат солганларга, кўп мол-хол қилиб юрган бой-у бадавлат одамларга фақат ихлос қилиб яшагин. Ёмон кўз билан қарамагин. Ғаразлик қилмагин, бахиллик қилмагин. Лекин халол яшагин. Харом-хариш ишлар билан шуғулланмагин. Харом ишларни бизни оила кўтаролмайди. Борига барака қилиб яшагин. Халоллик билан топилган нарса оилангга бир умр бахт келтиради, харом билан топилган нарса эса сени 5-6 кун хурсанд қиладида, ўзингни йўқотиб қўясанда, шундай оилангга бир бахтсизлик келтириб қўядики, уни ўзинг хам билмай қоласан. Ўша яхши мехнат қилиб, яхши яшаётган одамларнинг иш тажрибасини ўрган, улар топган маблағларини жой-жойига қўйиб сарфлайдилар, бехудага совуриб юбормайди. Ақл ишлатиб рўзғор тутади. Оилада эр-хотин тотув яшайди, бир ёқадан бош чиқаради, хонадонида қут-барака, ишларида ривож бўлади. Ана шу сан тахассуб қилган яхши хонадонлар, мана шундай феъл атворлари учун бой бўлади. Сен ихлос қилган бояги кийиниб юришлар, яхши чиройли иморатлар ана шунинг эвазига пайдо бўлади деб айтарди. Жуда доно аёл эди онам рахматлик. Ўғил боланинг шўх бўлишлигини билардим. Чунки ўзимнинг шўхликларим хам гувохлик бериб турарди. Умрзоқ нихоятда шўх. Кучук боқишга ишқибоз. Қаердандир кучук болаларни топиб келардида куни билан ховлида шу билан овора, чопгани чопган. Унинг устига каптар боқиш билан хам шуғулланарди. Хали бирор жойга бекитган, хали страпилни устига олиб чиқиб, яшикларга жойлаган, сув ва дон берган. Қўйингчи чўрткесар бир сўзли бола эди. Мани негадир жиним ёқтирмасди. Кучук, мушук, паррандани ёмон кўрардимда, уни йўғида паррандасини учириб юборардим ёки кучук боласини кимларгадир бериб юборардим. Шунинг эвазига у дарс хам тайёрламасди, овқат ҳам емасди. Шу шўхлиги туфайли тўрт ёшлигида бувисининг болахонасидан йиқилиб тушиб, бир ой болницада ўзим олиб ётдим. Бошқа вақтда бирор мартда касал бўлганини билмайман, соғлом ўсди. 15-16 ёшлик вақтидаёқ бўйчан, гавдали, мўйловлари сабза урган, кўхликкина бир йигит бўлди. 10-синфда ўқиб юрган вақтларида бироз ошқозон касали билан оғриб тушди. Дала дехқончилигимга велосипед миниб бориб менга кўмаклашиб юрди. Лекин озодагарчиликка қизлардан хам ўтиб тушди. Дазмолсиз энваш киймас, шимларни рахти қирра бўлиб туришни яхши кўрарди. Чиройли ўзига ярашган сочларини тарагани – тараган. Ойнага қарашдан эринмасди, доим шошиб патир-путур юрарди. Оғайниларининг хисоби йўқ. Чақириб келгани келган. Бир жойда қарори йўқ. Кечқурунги қолган овқатдан бир иситиб қорнини тўйғазиб олардида аллақаерларга ғойиб бўлиб кетарди. Лекин бу бекорчилик қиш вақтларида бўларди. Ёзда жанжал билан бўлса хам менга кўмаклашарди. Кичкиналигида боқиб олган кучук боласини отини Рекс қўйдик. Кичкинагина бу кучук бола тулкига ўхшаб бутун ховлини ковлаб ташлаб бир ёғидан ковлаб иккинчи ёғидан чиқарди. Мен буни бир куни жиянларим келганида аммасини уйига бериб юбордим. Уларникида хам шу қилиқларини қилган. Кўп ўтмай бир машина босиб кетибди. Неча кунгача кўз ёш қилиб йиғлаб юрди. Болани қулоғи бўлмайди деган гаплар рост экан. Қўлига танга тушиб қолса хам оғзига олиб ўйнайди. Қандайдир думалатиб юрадиган зўлдир соққалардан хам қаердандур топиб келадида, бирортасини оғзига солиб ўйнайди. Худди кўнглим сезгандек ўғлим бу соққаларни оғизга солиб бўлмайди одамни ичига кетиб қолади дедим. Бир айланиб ховлида бирор тирикчилик қилиб юрсам, бирдан онаси додлаб қолди. Вой ўлай шарманда бўлдим, энди нима қиламан, ўғлингизни ичига соққа кетиб қолди. Дарров дўхтирга олиб тушинг, болага ёмон бўлади. Зўлдир соққа кичкинагина бўлгани учун мен бехавотир бўлдим. Онасини тинчлантириб, зарарсиз тушиб кетишини айтдим. Бола жиққа ёшга тўлган кўзлари билан бақрайиб менга бир қараб олдида, кўзларини пирпиратиб кўчага ўйнаб чопиб чиқиб кетди. Онаси неча кунгача уйқуси келмай боладан ташвишланиб юрди. Болага парвойи палак. Хеч нарса бўлмагандек. Оилада нечта фарзандинг бўлса, хаммасида хар хил феъл атворлар бўлар экан. Ёпирай, хайрон қоласан киши. Бир -бирига ўхшамайдиган юз нусхалари, баланд паст бўйли қоматлари, ширин ёки қўпол муомалалар, одамни мафтун қиладиган ўта бир чиройли қўғирчоқдай болалар ёки ўн мартта гапирганингда зўрға бир мартта жавоб оладиган болалар, ёки ота-она бирор нарса буюрганда башарангга бақрайиб туриб оладиган, сўзингга ё ҳа ёки бўлмаса йўқ деб жавоб бермайдиган фарзандларни Аллоҳ Таоло ато қилиб қўярканки хайрон бўласан киши.
Ота – онани қилинг эҳтиёт
Хеч қачон хам чекмасин озор
Вақт келиб буларни билас эртага
Сизни харакатиздан бўлмасин безор.

Кечқурун хотирлашинг ётишдан олдин

Уларни соғлиғига беринг эътибор
Улар қанча машаққат чеккан
Хар куни сизлардан бўлмасин безор.

Фарзандлар кўриб улғайдингизми

Болам чақам деб, сиз хам тўлғандингизми
Хаёт сабоқларидан олингиз ибрат
Ибратнинг ортида кўпдир хикмат.

Бемор бўлсалар бўлинг парвона

Йўлларингиз бўлади равона
Хар куни ибодатда бўлиб олинг дуосин
Юзига солманг, ота-она хатосин.

Вақти келиб изларига зор бўлас

Рухларини шодлантиринг савобини шунда билас
Рухларини шодлантириб юрмасангиз гар
Бир куни қайтими келар сиз хам хор бўлас.

Фарзандлар кўриш насиб этсин хаммага

Шуларни дуосин оламиз биз хам
Хонадонизда доим барака бўлар
Охиратда кўнглиз шуларман тўлар

Аллоҳ одамларга ақл заковат берган

Шу ақиллар билан дунёни кўрган
Ана шу ибратли сўзлар учун
Хатто она қорнида фарзанд хам унган.

Умирзоқдан кейинги ўғлим Мухаммад пайғамбаримизнинг отлари. Бу табаррук отни унинг холаси Омила қўйиб берган. Омилани жуда кичкиналигидан биламан, оилада жуда яхши тарбияланган. Қувноқ, ўзи хам чиройликкина одамга ёқимли, гаплашсанг мазза қиласан. Ўзининг ширин маъноли гаплари билан одамни мафтун қилади. Юриш – туришида, хатти – харакатларида, ўзининг гавда тузилишларида бир ўзгача, хеч бир аёлларда учрамайдиган файз ёғилиб турибди. Гаплари доим кулгу билан, чехрасида доим табассум барқ уриб турибди. Ўзи хам яхши бахолар билан 10-синфни битириб, олий маълумотли педагог бўлган. Жуда кучли ирода эгаси. Опасини қаттиқ ҳурмат қилади. Орзибини ўқишга юборишимга шу холаси сабабчи бўлган. Уйга келганда доим болаларимга тўғри маслаҳат бера олади. Тирикчилик қилишни, айниқса йиғинларда дастурхон тузишни боплаб қўяди. Қўйингки ёш бўлса ҳам сизнинг насиҳатингизга мухтож эмас. Менга доим Содиқ ака иложи бўлса, қиз болаларни ўқитинг. Бирор хунар эгаси бўлиб қолсин. Хозир замон шуни тақазо қилади. Келгуси ҳаётига ҳам яхши. Сиз хамма нарсани тушунасиз деб менга кўмак беради. Турмуш қуришга ҳам шошмади. Институтни битириб, кейин турмушга чиқди. Яхши жойга турмушга чиқди. Турмуш ўртоғи Тоҳир ҳам олий маълумотли агроном. Жуда вазмин, салобатли. Ҳар нарсани ўйлаб гапирадиган, ақлли йигит. Ўз пешона териси билан жуда катта қилиб, 1989-йили иморат солди. Адо бўлмас бир умрли мулк эгаси бўлиб қолди. Ширин шакар фарзандларнинг онаси Омила мактабда ўқитувчи. Муҳаммад деган йигит бор экан. Жуда вазмин, жуда ақлли. Хамма яхши хулқ-атворлари билан бошқа ўқитувчилардан фарқ қилиб турар экан. Шу фазилатларини яхши кўриб, зимдан кузатиб юрган Омила, опам яна ўғил туғса, отини Муҳаммад қўйдираман деб ният қилиб қўйган экан. Яхши ният ярти мол деганларидек менга Ҳудойим оиламга Омилани ниятларини инобатга олиб мана шу фарзандни ато этди ва шу исмни фарзандимга холаси қўйиб берди.

Оиламда иккита ўғил бола. Нақадар қувонч мен учун. Бу ойлар ўтди, йиллар ўтди. Ўғлимнинг тили чиқиб, тетапоя қилиб юрди. Тиллар хаммаси яримта ширин тил. Одамлар ичида кўп юрганимдан кейин кўп нарсаларни эшитиб, кўп нарсаларни кўрар экансан. Содиқ ўғлингни отини Муҳаммад қўйибсан, бу табаррук улуғ бир зотни яъни Муҳаммад (с.а.в.) пайғамбаримизнинг исмлари. Бу фарзанд хонадонингни кўрки, файзли бола бўлади. Бу болани урушиб, сўкиб ёки хақорат қилиб бўлмайди деган гаплар эшитиб келаман. Юрагимга ғул-ғула тушади. Ёпирай оилада бола тарбиясида нималар бўлмайди дейсиз. Бирор бир жахл устида болага ножўя хақорат ёки бирор зарба бериб қўймасмиканман. Шу улуғ бир номга муносиб болани тарбиялай олармиканман деган саволлар мени чулғаб оларди. Бола бошқа фарзандларимга нисбатан жуда беозор ўсди. Ювошгина, бешикда хам тинч ётар, ухлатиб қўйиб онаси бемалол тирикчилик қилиб олар эди. Болани бир жойга ўтқазиб қўйсанг бўлди, олдига бирор овунчоқ ташлаб қўйилса шундан узоқлаб кетмас, шу билан овора бўлиб ўйнаб ўтирар эди. Ширинликка ўч. Айниқса батончикни яхши кўрар эди. Шу битта батончик бир соатга куч берар эди. Апа яна батончик бейинг дерди. Онаси яна қилаётган ишини йиғиштириб қўярдида шуни тинчлантириш мақсадида қаердандир яна биттасини қўлида олиб келиб берарди. Шу билан онаси яна бирор соат тирикчилик қилиб олар эди. Апа деб чақирарди яна вақт ўтгач. Онаси жахли чиқиб уй юмушларини қилдирасанми йўқми, энди жим ўтир. Батончикни еб адо қилдинг. Адангга айтаман олиб келиб беради дерди. Барибир кўнмасди. Яна хархаша қилиб йиғларди. Онаси энди эътибор бермасдида тирикчилигини қилиб юрарди. Яна бир марта апа дердида бўмасам ойнани синдираман дерди. Болани одатини қаранг. Мана шу батончикни топиб беролмасайиз албатта деразани битта кўзини синдириб қўярди. Доим уйда батончик турмаса, бундан бошқалари хам тинчи бузиларди. Бу синдириш жуда кўп маротаба такрорланарди. Гоҳида ойна топиб ўрнига амаллаб қўярдим, гоҳида онаси синган ойнани кўзига битта ёстиқни тиқиб қўя қолар эди. Мен болани кўп уришолмасдим. Лекин бошқа томондан жуда беозор эди. Лекин уйдан батончик узилмаса, айтган вақтида бериб турсангиз, дунёни сув босиб кетса ҳам тўпиғига чиқмасди. Мен роса жахлим чиққанида болани секин ушлаб олардимда, орқасига бир шапати уриб қўярдим. Мендан жуда таскинланиб турарди. Дарров йиғини тўхтатарди. Бироқ жахлимдан тушгач ичимдан зил кетиб ачинардимда, кўнглимга аллақандай нарсалар келарди. Кечалари уйқум бузилиб, ўзимни аллақандай ёмон сезардим. Бу бола тўғрисида эшитилган юқорида айтилган гаплар дарров хаёлимга келарди. Бола ёшлигида бир мартта томоғи хиппа бўғилиб, товуши ичидан чиқмай касал бўлиб қолди. Болницада ўзим олиб ётдим. Яхши бўлди, бошқа касал бўлганини эслолмайман. Йигитча бўлиб уй юмушларига, менинг дала ишларимга қарашиб юрадиган бўлди. Жуда зехнли бола, гап қайтармайди, юзимга тик қарамайди. Бошини ерга эгиб жим қулоқ солиб туради. Гапларни жуда тўғри қабул қилади. Ишларни худди ўзимникидай қилиб бажаради. Эслаб қолиш қобиляти зўр. Ха деганда жахли чиқавермайди. Анча оғир вазмин бола. Унга велосипед олиб берганман. Ўқишдан келгач тушликни қиладида, дарров далага мени олдимга етиб боради. Мени ишларимни енгиллаштиради. Иш қилганда хеч шошилмайди. Жуда чиройли иш қилади. Бирор мартта мандан сўроқсиз иш қилганини ёки сўроқсиз кетиб қолганлигини билмайман. Техникага жуда ишқибоз. Велосипедини бузиб яна қайтадан тўғирлай олади. Омон бўлсин рохатижон бола. Ичимдан қувониб кетаман. Рахмдил, мехр-шавқат жовдираб турган кўзларидан билинади. Бирор нарса олмоқчи бўлса ада манга 3 сўм 10 тийин беринг, бўлмаса 1 сўм 70 тийин беринг деб ҳудди ўша буюмнинг нархини точний айтади. Ошиқча пул олишни ўзига еп кўрмайди. Уйда тайинланган ҳамма ишларга вақт топади. Фел атвори ҳаммаси қуйиб қўйгандай Равшан тоғасини ўзи. Равшаннинг ёшлиги хам худди шунинг ўзи эди. Бунинг фарқи жиянига ўхшаб батончик талашмасди, берганини олаверар эди. Ўн марта гапирганингда битта жавоб берарди. Жуда вазмин, салобатли бола эди. Уй яқин бўлганлиги учун опасини олдига кўп келиб турарди. Жуда ёқимтой бола эди. Равшан бизнинг уйга келиб ўйнаб юрган вақтларда мен хали фарзанд кўрмаган эдим. Шунинг учун уйга келиб қолган вақтларида уйда ўзим бўлсам болани кетқазмасдим. Бу билан ховурим чиқар, нима ўйин қилса, нима буюм ушлаб ўйнаб ўтирган бўлса мен хам ёш болага ўхшаб шуни қилганини қилардим. Белидан ушлаб олардимда кураш тушардик. Азот кўкрагимга кўтариб чиқариб олардимда ўзим тагига йиқилиб тушардим. Устимда ўтириб олардида мени отиб юборганлиги учун рохатланиб куларди. Бу хисобмас бошқа тушамиз дердим. Яна тагига думалаб тушардим. Гоҳ кунлари уйга кетқазмасдан уйимизда олиб қолардим. Чўнтагимда 5-10 тийин тангам бўлса дарров берардимда, мана Равшан мандан анча қарз бўлдинг мана кўрвогин мана шу оқланган деворга ёзиб юраман котта йигит бўлганингда хаммасини менга қайтариб берасан дердим. Ўзида йўқ хурсанд бўлиб кетарди. Менга хам Аллоҳим мана шундай фелдаги боладан ато қилсин деб илтижо қилардим. Пешонаси ярқираган бола чиройликкина бўлиб ўсди. Хозир олий маълумотли физик-математик. Оила қурган , бола-чақали. Нима бўлса мен билан бамаслахат иш қилади. Ножўя юрмайди. Топган маблағларини жой-жойига сарфлайди. Бирор маслаҳатли иш чиқса доим мени олдимга чиқиб келади. Худди айтганимни ўзини қилади. Бошқа зериккан пайтларида хам почча қалайсизлар деб опаси билан хол-ахвол сўрашиб ўтириб кетади. Бу кетгандан кейин мен ўзимга ўзим савол бераман. Мени хам бирорта фарзандларим шуларга ўхшаб юрармикан деб орзу қиламан. Ойимга минг рахмат мана бир қизи менга турмушга чиққан, олийжаноб аёл. Бирор марта юзимга тик қараб гапирмаган, қаерга судрасам шу ерга бориб мен билан меҳнат қилишади. Боримни оширади, йўғимни яширади. Жахлим чиқиб койиб ташлаган вақтларимда ҳам жим туради. Гапларимни тўғри қабул қилади. Хаётда, уй-рўзғорда нималар бўлмайди дейсиз. Қўйингки ҳаммасига бардош берган аёл. Сабр – қаноатли, заифа. Уйга бозор кунлари 2 кг гўшт олиб келиб онаси мана шуни бир хафтага амаллайсан вассалом десам, шу бир хафтага етарди. Ҳамма яхши-ёмон кунларимда хамдард бўлган. Рўзғор тутишлари, уйга файзу – фароват киргизиб ўтиришлари, мехмондўстлиги, қўли очиқлиги, юмшоқ гаплиги худди онамдек биламан. Бирор марта уйдан аразлаганини, бирор сабаб билан онасини уйида сўроқсиз ётиб қолганини, бирор тийинимни мендан бехожат сарф қилганини билмайман. Менинг фел-атворимга мослашиб яшаган. Саккиз фарзандимнинг онаси. Эҳҳе буларни ўзи бўладими тарбиялашни. Кечалари уйқусиз тунлар, кундузлари яна меҳнат. Қўйингчи ҳаёт-мамот жангларига бардош берган аёл. Меҳнат қилсам ҳам майли, шу болаларимнинг роҳатини кўрсам бўлди дейди. Ойимнинг Эркин деган ўғли бор. Бу хам ҳаётда ўз йўлини топиб кетган. Савхозда чорва бухгалтери. Бола-чақали, турмуши жуда яхши. Буларнинг хаммасига ойим бош-қош бўлади. Шундай ажойиб фарзандлар тарбиялаб етиштирганлиги, буларни жой-жойига қўйиб хамма ишларида бош-қош бўлиб юрганлигини кўриб хавас қиламан. Ойимдаги хамма яхши фазилатлар болаларида бор.

Жаннат оналар оёғи остида дерлар

Бу сўзлар бежизга айтилмаганлар
Онани Ватанга таққослайдилар
Энг улуғ сўзни она дейдилар.

Тўққиз ой бағрида фарзанд бўлади

Худди мева каби фарзанд унади
Қанча азоб уқубатда ҳам
Хамма хаммасига она кўнади.

Йиғилари, кулгулари онаман бирга

Машаққатларга чидайди она
Фарзанд кўрганидан хузур қилади
Болам ўсиб улғайсин деб қилади нола.

Онанинг мехнатин ота тан олар

Фарзандли бўлганидан рохат олар
Бешикда айтилган хар кун алладан
Ховлингда ўчмайдиган бир чироқ ёнар.

Энди шу уйдан чироқ ўчмайди

Она мехри боласидан кечмайди
Қўша – қўша фарзанд кўрса хам
Фарзанд кўришни яна қумсайди.

Бежизга айтилмаган

Она ватан сўзи
Кимдир ватанидан айрилса
Жовдираб қолади кўзи

Авлодлар бунёд бўлди шундан

Инсон бахра олар экан, куну тундан
Хаёт чархпалак бўлиб айланиб
Аллоҳга нола қиларкан зимдан.

Хаётда нималар бўлмайди дейсиз

Фавқулодда ходисалар бўлиб қолади.
Ўз ватанизда бўлса мойлия
Узоқ юртлардан келиб қолади.

Олимжон Юнусов фожеасидан

Бутун Ўзбекистон топди хабар.
Инсон зоти чидаб бўлмайди
Бу вақтни эшитсак агар.

Мажбур бўлдик махалла ахли

Махаллада мотам кун бўлди.
Хамма – хаммани кўзида ёши
Оиласини етмай қолди бардоши

Аллоҳ сабр берди чидамоқ учун

Ана шу сабрга берди бор кучин
Менинг хам энг яқин кишим эди
Эй Содиқ сен хам сабр қиласан деди.

Хаммани хотирасида қолди бу кунлар

Ёруғ кун бўлмай, бўлди қаро тунлар
Хотираларни ёзсанг адо бўлмайди
Ёзмасанг шуни кўнгил тўлмайди

Шу воқийликни ёздим атайлаб

Барча – барча ишни кўнглимни жойлаб
Шу кунларни хеч ким кўрмасин раво
Бу дарднинг давоси йўқ бу бедаво.
Инсоннинг боши ташвишдан чиқмас экан. Давлатимиз тинч бўлса шунча одамлар тинч яшар экан, шунча шукр қилар экан. Лекин нотинчлик хамма инсонни баробар ташвишга солиб қўяр экан. 9-йил Афғонистондаги уруш бизнинг Ўзбекистоннинг ўзбек йигитларини бошига битган бало бўлди. Ўз ватанини ўз элу - юртини қўриқлаб, жон берсанг қон тўксанг майлия лекин бегона юртларда хали ўн гулидан бир гули очилмаган суқсурдек фарзандларинг, эндигина институтни биринчи курсида ўқиб турган навқирон болаларинг нохақ бегона юртларда қон тўкиб келса, олдингдан соғ-саломат ота-оналари билан, ошна-оғайнилари билан хайрлашиб кетиб, ўз оёғи билан кетган ўғлингни, икки йил ўтар ўтмас бир бегона кимсалар аллақандай бир тобутга солиб келсалар, қандай қилиб чидайсан бу кўргуликка, инсон қандай бардош бера олади бу нохақликка. Э фалак, нима қилиб қўйдинг, бу қандай беодобликка тушингми ўнгингми билмайсан, қаердан келди бу фалокат дунёдан нималар бўлаяпти ўзи, бу адолатсизликка ким чидайди ким, эх увол болалар ким учун қурбон бўлаяпти, булар ана шу мудхиш воқеалар ичида Паркентимизда айрилган хонадонлар кўп бўлди. 1986 - йили ўзимни холаваччам, ён қўшним Инобатни ўғли халок бўлиб келди. Бу шум хабарни эшитиб инсон зоти чидаб туролмайди бу кўргуликка, бу дардни ота-она кўтара олмайди. Фиғони фалакка чиққан ота-онанинг ноласига хеч ким бардош бера олмайди. Бутун махалла мотамда. Қандай забардаст йигит эди бу. Оиланинг биринчи ўғил боласи . инобатнинг қандай ниятлари, қанча-қанча орзу-хаваслари оёқ ости бўлди. Бунинг қошу-қўзларини, оппоққина, новчадан келган бўйларини, ширин-ширин сўзларини, кулиб турган лабларини унутиб кўрсинчи. Гоҳ ярим кечалари уйқум учиб кетади. Наҳотки шундай бўлса қандай чидаш мумкин бу кўргуликка, жигарим бўлгани учун нуқул Инобатга ачинаман. Бардош бера олармикан унинг тунлари қандай кечаётган экан, қандай қилиб эсидан чиқарар экан. Гоҳ кунлари ярим кечада туриб ховлида йиғи солади, гоҳ кунлари қабристонга чиқиб кетиб қолади. Нақадар оғир бу оилага. Олдингда ётиб касал бўлиб, икки оғиз гапини эшитиб ўлса, алам қилмайди кишига. Инсон бориб бориб хамма нарсага кўникиб бардош берар экан.
Йиғлайвериб кўз ёшлари адо бўлди шекилли йиғи товушлари аста-секин камая бошлади. Лекин уларнинг қалби доимо йиғида. Юрак бағри эзилиб тамом бўлган. Жигар бағри хун бўлган. Яхшиямки орқасида болалари бор. Шуларни шукрини қилади. Одамлар мехрибон кишилар бунга таскин беради. Яхши инсонлар бир умр одамлар қалбида яшайди. У бир умрга мангудир. Унинг чироқлари ўчмайди. Қабристонга чиқар экансан унинг қабри олдида бир пас тўхтаб ўтмасликни иложи йўқ. Солдат пилоткасини кийиб тўхтанглар одамлар бир пас мен билан гаплашиб кетинглар, сизларга айтадиган жуда гапларим кўп, қиладиган ишларим қолиб кетди, озгина сабр қилинглар деб гаплашаётгандек туюлади одамга. Одамнинг назарида тирик хеч ўлмагандек бир сиймо. Ха булар ўлмайди. Онадан қип ялонғоч туғилган норасида чақалоқ ўзидан битта зот қолдириб кетганида алам қилмасди кишига. Эссиз шафқатсиз дунё. Олимжон Юнусов номигақўйилган кўчалар бор. Бунинг номини хар қанча ардоқласа бўлади. Черноболдаги воқеаларни қаранг нақадар атом нури билан захарланган қанчадан-қанча одамлар. Бу авариянинг хукумат учун келтирган зарарлари Армениядаги ер қимирлаши. Тожикистондаги дахшатли зилзила қанчадан қанча одамларнинг қурбон бўлиши кўз кўриб қулоқ эшитмаган воқеалар. Армениянинг бошига шунчалик мусибат тушиб турган пайтда Қорабоғни талашиши Азарбайжон ва Армениядаги нотўғри кўтарилишлар, Латвия ва Литвия Эстония хамда Тожикистондаги кўтарилишлар 1988-1990 йилларни ўз ичига олган энг ёмон давр хисобланади. Одамларда ёмон бир вахима бир-бирларини ўлдириб кетишлар, кўчаларда бировларнинг машиналарини уриб кетишлар, уйга маска кийиб кириб олиб қанчадан – қанча одамларнинг пулларини ўғирлаб талаб олиб чиқиб кетишлар, бу қандай холат одамлар ташвиш қиларди. Давлатимиздаги нотинчликлар хаммаси халққа ёмон таъсир қилар эди. Одамларнинг рухини туширар эди. Уларни иккилантириб қўярди. Қанчадан-қанча хукумат рахбарларининг уйларидан пул чиқиши, уларнинг порахўрликда айбланиши, айрим рахбарларнинг хаётда хон ва бекларча иш қилиб қўлга тушганлари, нохақликлар айрим бечораларнинг нохақ айбланганликлари. Пахта вақтидаги хайбаракаллачиликлар нотўғри 6 миллион тонналар. Ўзбек халқининг шунча пахта етиштирар экан, хатто ўлганда кафанлик қидириб магазинма – магазин юрганлари, битта совун қидириб бутун шахар кезганлари, бола-чақаларимиз қанду шакардан бебахра бўлганлари қўйингчи инсон учун яратилган жамики нарсани танқислиги шундай тўқгарчилик замонда кишини одамларни хайратлантирарди. 1990-йилгача. Лекин битта нарса одамларга сўз эркинлигини бўлганлиги, дехқонларга ишониб ер топширилганлиги, рахбар ходимларни халқ сайлаши, уларнинг ичидан энг муносибини танлаб олиши, халққа берилган ошкораликлар, депутатларни халқ сайлаши, пенсионерларнинг пенсиясини ошиши, ногиронларга эътибор бериш, боғчада 5 ёшгача бўлган болаларни текин овқатлантириш каби янгиликлар инсонларни рухлантирарди.

1988-йил мен яна бир синовдан ўтдим

Юрак хасталигимни тузалишини кутдим
Эй Аллоҳим хамма нарса ўзингга боғлиқ
Ўзинг шифо бергин ато эт соғлиқ.

Фарзандларим ёш шуларни жамолин кўрай

Ўсиб улғайгунча камолин кўрай
Элдан чиқармагин бергин фурсат
Соғ – омон сақлагин бергин қудрат.

Фарзандларим ўсиб унса, менинг бахтим

Мени соғ юрганим тожию – тахтим
Аёлим билан ниятларимиз бир
Хеч нарса йўқ ичимизда сақламаймиз сир.

Фарзандларимни хам ниятлари бор

Ишлаш учун куч қудратлари бор
Яхши ниятлар қилди холис
Эй Аллоҳим хеч нарсага қилмагин зор.

Аёлим хам мен билан аравани бирга тортади

Мени эхтиётлаб юкларни ўзи ортади
Аёлимга хам доим соғлиқ сўрайман
Аёлим бўлмаса Содиқ ғамгин ётади.

Қарилик гаштини мен ва аёлим сурсин

Ортимизда қолганлари соғ-омон юрсин
Бизлардан фақат дуо фарзандларимизга
Фарзандларимиз хам бизларга дуогўй бўлсин.

Хаёт кечасию кундузи демак

Бу дунё ишлари хаммага эрмак
Шундай ишларман шуғулланмасанг
Шоду – хуррам яшамоқлик кимга хам керак.
Аллоҳим 1988 йил феврал ойларида мени яна бир силкитиб қўйди. Беихтиёр кўкракларимда оғриқ сеза бошладим. Хамма нарса чарчаганликдан, шамоллашдан, ўтиб кетади деб ўйладим. Чидай олмадим мажбур бўлдим докторларга кўрсатишга. Юрагимни эшитиб кўрдида, э омон бўлинг, қаерларда юрибсиз юракни чарчатиб қўйибсизку, одам ўзига хам қараб туриши керакда деб мени алохида хонага олиб кирдида кўкракларимни очиб ётқаздида, оёқ-тўпиқларимга хам аллақандай нарсаларни боғлаб, нафас олмай туринг, нафасни чиқаринг, ўзингизни бўш қўйинг деб кичкинагина бир думалоқ печатни кўкракларимни хар ер хар ерига босиб кўрди. Тепамда турган кичкинагина митти машина эса шақиллаб қандайдир бир лента чиқарар эди. Ленталарда эгри бугри туяни ўркачига ўхшаш белгилар бор эди. Бу асбоб юракни тўғри ёки нотўғри ишлашини белгилаб берувчи кардиаграмма қилувчи аппарат экан. Қайтиб врач хузурига олиб кирди. У аллақандай нарсаларни ёздида менга қараб шу бугуноқ палатага бориб ётасиз. Бу юрак билан юриш мумкин эмас. Дарров олдини олиш керак деди. Бу врач менинг энг яқин қўшним турмушга чиққан терапевт врач Соня эди. Ўзи жой топиб бериб палатага ётқизишга ёрдамлашди. Мени даволовчи Абдуллаева Дилафрўз деган аёлни қўлига тушиб қолдим. Хар куни обход бўларди. Хар хил беморлар билан гаплашамиз. Хар ким ўз дарди билан овора, биров давления, бироқ ошқозон, биров ичим оғрийди, биров температурам хеч тушмайди дейди. Қўйингчи хар ким ўз дарди билан оввора. Яна кардиограмма қилди. Деярли хеч нарса айтмади. Орадан бир хафта ўтди. Яна кардиаграмма қилди. Эртасига врач обходга кириб келдида, Орипов сизни сизнинг уйингизда сизни олиб ётадиган бирорта кишингиз борми, ётган жойимдан азот туриб кетдим. Нима гап Дилафрўз синглим ўзи, тинчликми, мени уйимда хаммаси ёш боаллар, катталари эса қиз боаллар. Келин ойиз саккизта бола, ўзи бўлмайди тирикчилик дедим. Сизни алохида хонада олиб ётиш керак. Мени уйимдан олиб ётадиган хеч ким йўқлигини тушунди шекилли, бошқа беморларни кўриб чиқиб кетди. Мана шу гап билан мен адойи тамом бўлдим. Палатадаги одамлар хам ғалати ахволга тушиб қолди. Мендан овқат ўтмас, рухим нихоятда тушиб кетди. Нахотки ота – онам ёшига етиб тамом бўлсам. Болаларим нима бўлади, нахотки хали битта пиёзни бошини кесмасам, кечроқ фарзанд кўрдим, бирорта қизимни чиқармасам. Қани бу фарзандларни тилаб олиб кимларга ташлаб кетаман. Онасига қийин бўладиган бўлдида, саккизта фарзандни ўзи бўладими бу аёл уйга бўладими кўчага бўладими буларнинг тарбияси нима кечади, ўртадаги орзу-хавасларимизчи, пешонаси шўр аёл экан. Уйда ўлим тўғрисида сўз бўлиши мумкин эмас, хеч нарсага тайёргарлик йўқку, кўклам илик узилди қандай дахшат, бирор нарса бўлиб қолсам, тепангдан тош тушади. Олима санга қийин бўлади. Санга йигирмалар, қирқлар, маракалар, йиллар ўзи бўладими бу савдони. Нахотки ота-онам ёшида. Ахир улар ёмон замонларда яшаганку, очлик мухтожлик, рўзғорда хеч нарсанинг йўқлиги, қизамиқ касаллиги билан ўлиб кетган болаларнинг ташвиши уларнинг умрини эговлаб юборганку, ёқишга ўтин, ёпишга ун тополмай бола – чақани яхши кийинтиролмай, оғир мехнатлар эвазига умрлари қисқариб вақтли қурбон бўлганку? Баталеонда ўпкасини совуқ олдириб келиб ўзини даволата олмаганку, шунга имконият хам тополмаганку, онам етти фарзандини ерга бериб зўрға учтасини олиб қолиб, шулар хасратида умри қисқариб кетганку. Мен яшаётган давр тўкин-сочин, хамма нарса мухайё. Дунё ер юзига чиқиб кетган даврку. Менга ота-она умрида, ота – она ёшида ўлиб кетиш уволку. Нималар бўлаяпти ўзи, ўша куни овқатланмадим. Кўз ўнгимга хар нарсалар келаверар эди. Дард хам эгиз, ғам хам эгиз деганларидек палатада ётавериб зерикиб кетдим. Бир кўчага чиқиб ёзилиб келай десам ховли тўпалон, қий-чув, скорийни атрофини одамлар ўраб олган. Скорийни орқа эшиги очиқ. Ўртада навқирон бир йигит чўзилиб ётибди. Бир ёнида Нурмат, Бир ёнида Михир, қиёмат қойим, кўзим иккаласига тушдию беихтиёр ўзимни йўқотиб қўйдим. Сал қолди ховлига думалаб тушишимга. Нурмат ким бу нима бўлди ўзи десам ўғлим куппа кундузи шундай рўпарамдаги оғилга ўзини ўзи осиб қўйибди, эшитдиму тўғри палатага кириб кетдим. Кўкрагимни кроватга бериб йиғлай бошладим. Э фалак нима ишлар бўляпти ўзи. Бу Олиманинг энг яқин кишиси эди. Бу оила мана шу замоннинг энг камбағал кишиси эди. Кўп жон қаерга бориб ишласа негадур иши юришмайдиган, хеч бир мехнат рўёбга чиқмайдиган захматкаш оила эди. Ўғли хам мактабда яхши ўқимаган. Йигит бўлгандан кейин одамлар ўртага тушиб бу болани йўллар қурилиши ташкилотига ишга жойлаб қўйган эди. Ота-оналари хурсанд, мана Содиқ ака Бахтиёр укангиз хам 100-150 сўм ойлик олиб келаяпти деб ўзида йўқ хурсанд эди. Нима бўлибдию бир кун штат қисқариши бўлибди. Йўл ишида одам кучи кўпайиб кетибди. Ишдан бирорта ишчиларни бўшатиш керак бўлибди. Камбағални туяни устида ит қопган экан. Бахтиёр жуда ювош мўмин, хеч қаерга шикоят қилишни билмайди. Оиласи хам ана шундай одамлар. Ишдан шу болани бўшатишибди-ю штат шу билан қисқариб қўя қолибди. Бундан қаттиқ таъсирланган бола хеч кимга айта олмай дардини, ўзини ўзи шу ахволга солиб қўйибди. Нақадар разолат, қандай тенгсизлик бу, бу жумбоқни хаёт қачон хал қилар экан. Бировга қуруқ дунё ато этган битта фарзандга зор. Зор-зор йиғлайди. Эшигидан бир инсон йўқлаб бормайди. Тўй-томоша қилишга, йиғин қилишга, базму жамшид қилишга имконияти йўқ. Чунки унинг уйида жанжалкаши йўқ. Бировнинг қарасанг фарзанди бисёр, боқишга имконияти йўқ. Мана шу оиланинг онахони Михир бир йўла уч эгиз қиз кўрди. Бир онадан уч қизалоқ, бу Паркент тарихида биринчи воқеа, бирор марта шу болаларга моддий ва маънавий томондан хукумат рахбарларини ёрдам қилганини билмайман. Қани адолат, кимларга қараётибмиз, кимларга ёрдам қўлимизни чўзаётибмиз, ўша пулли сассиғига ётолмаётган бечораларга хам бирорта фарзандни ато этсанг бўлмайдими ё Аллоҳим дегим келади. Учта эгиз соғ саломат, битта синфда ўқиб юрибди. Ташаганга тош тегмас дейдилар. Хозир хам 1990-йили шу оила икки уй бир айвон, тупроқли хонадонда ўтирибди. Уйидан чакка ўтиб ётганини ўз кўзим билан кўрганман. Дард устида Бахтиёрни ўлими. Нақадар оғир бу оилага. Палатада ётиб мана шуларни ўйлайман. Ўша куни кечаси билан ухламай тўлғониб чиқдим. Дилафрўз келдида хар кунгидан бошқачароқлигимга Орипов нима бўлди сизга, ранглариз сарғайибди, нима безовта қилаётибди сизни деди. Қани сабр қилайликчи сизни яна бугун бир марта кардиограмма қилиб кўрсинчи. Мен рад жавобини бердим. Фақат бугун эмас. Бошқа кунига, ўзим айтаман, кўзларимдан ёш сизиб кетгудек бўлдим. Агар хозир кардиограмма қилса юрагимни ёмон чиқишини ўзим сезиб турибман. Рухим тушган, бояги ўлим воқеаси, уйқусизлик, қаттиқ хаяжон мени анча чарчатиб қўйди. Мени алохида палатада олиб ётадиган одамим йўқ. Андак сабр қилиш керак. Уч кун ўтгач кардиограмма қилишга розилик бердим. Келгуси куни Дилафрўз обходга кирдида Орипов қалайсиз анча тетик кўринасиз, кардиограмма натижасини кўрган шекилли кечиринг мени сизни ноқулай ахволга солиб қўйдим шекилли. Техникага хам ишониб бўлмайди. Олдинги натижалар алохида палатага ётишизни тақазо қилар эди. Шу бугундан бошлаб очиқ хавода кўпроқ сайр қилинг деб маслахат берди. Бу қандай холат нотўғри диагноз. Мени анча ранжитиб қўйди. Шу давргача 20-кун ётган бўлсам бояги бирорта одамиз борми сизни олиб ётадиган деган гапи хамда Бахтиёрни скорийдаги ўлимини тўсатдан кўрганлигим, мени 20 кунлик лечениямни барбод қилди. Қайта 18 кун даволандим. 38 кун деганда уйга эсон-омон чиқиб келдим. Мендаги бу касалликни номи стенокардия экан. Мен ўзимни яна кўрсатиш учун Тошкентдаги янги Тошмига бордим. У ерда хам қанча машаққатлар билан очеред олиб юрагимни кардиограмма қилдирдим. Менинг ишим билан бир ёшгина рус йигит Гордеев деган йигит шуғулланди ва менга сизга юрагингизни ишлаши учун кислород етишмаслигини касаллик варақамга ёзиб берди. Мен битта савол билан мурожаат қилдим. Ука шу касаллик билан 5-6 йил яшаш мумкинми дедим. У кулиб қўйдида хеч хавотир олманг хавфли эмас, узоқ яшаса бўлади. Будилник соатини битта болти тушиб қолгани билан соат юришдан тўхтаб қолмайдику, сизга доим яхши кайфият, кейин кўкатлардан кўпроқ еб туринг дедида, бир рецептга американинг бир таблетка шишада нигрон деган дорисини ичиб юришимни тавсия қилди. Бу менинг ота-онам ёшига етганимда боя юқорида айтганимдай Тангрим юборган Азроилни биринчи силкитиши эди. Мен бу синовдан мувафаққиятли ўтдим. Лекин врачлар менга фақат енгил ишлар билан шуғулланишим кераклигини уқтиришди. Қани энди менга шароит. Майни охиридан бошлаб яна ўша-ўша дала ишларига берилиб кетдим. Чунки оилада 10-жон хаммаси менга қарам. 1989 йилда яна шу хасталик билан терапевтга тушиб даволаниб чиқдим. Бу сафар анча кўникиб қолдим шекилли ўзимни анча енгил ҳис қилдим. 1989 йили 26-август куни тақдир тақазоси билан Орзуби қизимни турмушга узатдик. Қанчадан қанча яхши ниятлар, одамларда яхши кайфият, уйга ёру-биродарлар йиғилган. Менга хам мана шундай кунларни насиб қилганлигидан жудаям хурсандман. Орзибини кузатадиган куни Хуррам билан Шарипа синглим келиб қолди. Тошкентдан вақтларини аямай, қўлида ёш бола билан уйга кечки пайт етиб келганини кўрдиму бошим осмонга етиб кетди. Қувончим ичимга сиғмади. Иккалови мени тўй билан табриклади. Хуррам конвертга солинган тўёнани қўлимга тутқазди. Мен бундан хижолат чекдимда Хуррам ука кераги йўқ ўзларинг келибсизлар мана шунинг ўзи менга катта хурмат деб қўлимдаги конвертни қайтиб бермоқчи бўлдим. Қарасам хафа бўладиган. Қўлимга олиб ёнимга солдимда сизларни хам хонадонингизда мана шундай тўйлар бўлсин. Гулгун, Гулрухга сизлар хам яхши куёвлар кўринглар деб дуо қилдим. Орзиби қизимга буларнинг мехнати синган, яна шунчалик иззат-икром билан келибди. Мен Хуррам билан Шарипани куёвникида бўладиган тўйни кўриб келишга илтимос қилдим. Иккалови бир кулишиб олдида, қандай бўларкин деб илтимосимни инобатга олиб розилик билдирди. Шарипа Орзиби қизимни ёнимга ўтирди. Хуррам эса автобусга чиқиб кетди. Мен эса Шарипани ёш боласини олиб қолдим. Хамма тўйга кетган. Хайхотдек уйда бир ўзим қолиб кетдим. Бола хам бахтимга мени чарчаганимни билди шекилли, алла айтиб бир пасда ухлатиб қўйдим. Уй жим жит. Фақат ховлида идиш – товуқ юваётган қизим билан дугонаси аллақандай ишларни қилиб юрибди. Мен пишиллаб ухлаб ётган қиз болани юзига термулиб қараб ётдимда, беихтиёр Орзибини ёшлик вақти эсимга тушиб кетди. Қиз болани бировни хасми эканда. Майли борган жойида омон бўлсин. Онамни эсладим шу болаларимни бирортасини кўрмади. Ниятлари рўёбга чиқмади. Кўзларимга ёш келди. Юрак бағрим узилиб кетгандай бош фарзандим, биринчи уйимнинг давлати, файзи футури. Жуда озода юрарди. Маданиятли қиз. Бўлар-бўлмасла кулавермайди, хеч кимга сир бермайди. Оилада каттаси бўлгани учун онасига кўп ёрдами тегарди. Қўйингки яхши хулқ атвори билан уйда ажралиб турарди. Мени битта ёмон одатим бор эди. Айниқса қиз болаларни кўпроқ эркалатмаганман буларга жуда қаттиққўл бўлганман. Онасини хам шундай қилишга мажбур қилардим. Уйда кўпроқ мехнат қилишга, уй-рўзғор ишларини, овқат қилишни мукаммал ўрганиб олишларини, хатто нон ёпишларини хам қайта-қайта такрорлаб ўрганиб олишларига дават қилардим. Чунки қиз болалар бировнинг хасми. Эртага бировнинг уйига боради. Ота – онасиникидаги хаёт можаролари ўша ерда хам бор. Мана шу қийинчиликларга ота-онани уйида ўргангани маъқул. Ана шундай вақтларда ота-она уйида кўрганларини хаётига тадбиқ қилиб кета олади. Фарзандга хеч нарса ўргатмасак, тирикчилик қилдириш ўрнига, ке эртага бирор жойга бориб тушса ўрганиб кетар, озиқ-овқат қилишларни, нон ёпишларни ўша ерда ўрганиб олар десак биз жуда қаттиқ адашган бўламиз. Бундай тайёргарлиги йўқ қизлар тўсатдан мағлубиятга учраб қоладилар. Бу ота-онанинг хатоси бўлиб хисобланади. Бахтимга ухлаб ётган қизалоқ то ота-оналарни тўйни тарқатиб, қайтиб келгунларича ўрнидан турмай ухлаб ётди. Жуда хурсандчилик билан қайтиб келдилар. Орзибини тушган жойларини яхши эканлигини, иззат-икром билан кутганлигини, хамда Орзибини шанига табрик сўзларини айтганликларини тўлқинланиб айтдилар. Тўйда хар қандай чарчаганим билан буларнинг гапларидан кейин яна юрагим қувониб аллавақтгача гаплашиб ўтирдик. Хуррам бизнинг жойларга Шарипадан хам кўра кўпроқ келиб турар, хатто кечқурунлари уйга тушиб, хол-ахвол сўрашиб, дарров орқасига қайтиб чиқиб кетар эди. Одам билан тортинмасдан худди ўз уйларидек ёзилиб гаплашиб ўтирарди. Мен бу йигитнинг мана шу одатларини яхши кўрардим. Орзибини узатиб кетаётганда хотинлар айримлари ёр-ёр айтса, айримлари ўйнаса Хуррам хам ўйинга тушиб кетибди. Мана шу қувноқликларини яхши кўрардим.
Биринчи бор Орзибим
Бахтини топиб қолди
Содиқ додасидан
Армонлар хам йўқолди.
Биринчи бошланган иш
Орзибидан бошланди
Келин бўлиб кетаётганда
Барибир кўзлари хам ёшланди.
Энди бошқа қизларимга
Навбатлар хам келади
Аллохим мехрибон Зот
Ўзи имкон беради
Хаёт синовлари хам
Навбат билан келаркан
Шундай синовларни
Хамма инсон кўраркан.
Энг яқин кишиларингни яхшиликларини бир умр ёдда сақлаб юришликни хатто фарзандларга хам айтиб қўйишликни ўзимнинг оталик бурчим деб биламан.
Ота-она бўлиб юриш
Хаммага насиб этсин
Фалокатлар бўлмасин
Йўллари равон бўлсин.
Отамнинг акаси Эргаш амаким олдинлар хам тилга олгандим. Хозир шу кунларда шу соатда хаёт. 1890 йил туғилган. 100 ёшга чиқдилар. Махалланинг энг кекса табаррук кишиларидан бири. Тўрт ўғил ва бир қизнинг отахони. Менга ота ўрнида нафақат менга эмас оиламга оталик қилган. Ёшлик ғам-ташвишларимизга шерик бўлиб ўз отамдек хизмат қилган. Яхши ёмон кунларимни маслахатчиси шу одам бўлган. Халол мехнатидан барака топган. Бу пиру – бадавлат инсонни хар қанча мақтасам хам камлик қилади. Эххе бу одамнинг невара-чевараларини санаб адоғига ета олмайсиз. Фарзандлари хар куни эрталаб бир йиғилиб келадида, отасини кўриб кейин иш-ишига кетади. Анзират деган биттаю битта қизи бор. Тиллага тенг. Кўп бола чақалик бўлиб кетган. Бирор кун йўқки отасидан хабар олмаган бўлсин. Товоқ кўтариб чопгани чопган. Юзидан нур ёғилиб турган, ориққина, чакка суюклари бўртиб чиқиб турган, оппоқ соқоли ўзига ярашган, оқ яктак кийиб оппоқ тўшак устида ётган амакимни кўриб бир норасида чақалоқ болага ўхшатдим. Ёнгинасига яқин ўтириб томирлари бўртиб чиқиб турган қўлларини кафтимга босдим. Хали хам қўлида иссиқ харорат, ўша ёшлик йилларида мехнатимга, машаққатимга қарашган бу қадоқ қўллар, кўзимга ёш олдим. Нахотки оталарим беш оғайни хаммаси ўлиб кетди. Отамнинг рухи тушган , отам билан бир қориндан тушган, ёшлик умрларини мехнату-машаққат билан тамом қилган, биттаю битта мана шу амаким хам оппоқ тўшакда мажолсиз ётса. Не-не хаёлларга бормадим. Олдида ўтириб бутун дунёни кезиб чиқдим. Амаки Худо хохласа кўп яшайсиз, мен хам ўғил қизларимни жой-жойига қўйиб олай. Андек сабр қилинг. Кулади ва дуо қилади. Шундай бир фотиха қиладики яйраб кетасан. Ховлига тушиб оладида хамма ишини йиғиштириб,
ОМИН ! Ўтиришлар уй бўлсин
Юришларинг тўй бўлсин
Бало-қазо йўқ бўлсин
Тўй устига тўй бўлсин.
Қўшганларинг билан қўша қаринглар, ували жували, сердавлат, серфарзанд бўлинглар, ёшлар иззатда, қариялар хурматда бўлсин. Хаммайлар юзга чиқиб, мункиллаб мункиллаб чол бўлиб юрийлар. Оғилилар тўла мол бўлсин. Қўрайлар тўла қўй бўлсин. Омборилар тўла дон бўлсин.
Мана шу фотиха амакимга ёд бўлиб қолган. Ёнида ўтирарканман мана шу фотихани бирор жойини қолдирмасдан менга айтиб дуо қилдиларда менга жавоб берардилар. Жуда кўплаб ёшу қарилар, хотин-халажлар келиб зиёрат қилардилар. Ха йўл бўлсин , Эргаш бувадан потаха олиб келай дейди. Ха йўл бўлсин , Эргаш бувадан потаха олиб келай дейдиганлар кишиларни доим учратаман.қани мен хам амакимдек умр кўрсам дейман. Ўқишни битириб келдимда амакимни олдига чиқдим. 1959 йил феврал охири, бўйдоқман, хали уйланмаганман. Қаерда ишлашим кераклиги хақида маслахат қилдим. Отанг айлансин болам хозир оиланг жуда камбағал ночор яшайсанлар, йигит моли ерда дейди. Бир йигитчасига Мухит амакингни уйига тушасанда бир икки йил шуни олдида ишлайсан.бу Политотдел колхози бўлиб Хван раисик қилган жой эди. Мухит Эргаш амакимни ўғли. Шу амаким анча йиллардан бери шу колхозда ишларди. Мен рози бўлдим. Мухит амаким хотини Михир кеннойим мени яхши кутиб олишди. Жуда бағри кенг одамлар. Саккизта фарзанди бўлса мен тўққизинчи бўлдим.мени ўз фарзандидек асраб-авайлаб билмаганимни билдирди. Мени мехнатга ўргатди. Михир кеннойим жуда полвон аёл. Хамма иш қўлидан келарди.хатто қопдаги юкларни хам эркакчасига кўтариб кетарди. Кечқурун овқат вақтида хаммамизни бахамжихат бўлиб ўтиришга таклиф қилардида, коса коса овқатни сузиб берарди, тоғорани ёнига ўтириб қани яна кимга сузиб берай, хеч ким индамагандан кейин тоғорани ўзида қолган овқатни чўмич билан хўриллатиб ичиб, ялаб юлқаб қўярди. Кўп есайлар кўп мехнат қиласлар дерди. Аёл кишини йўқлигида эркак одамни унча бунча овқат қилишни билиб қўйгани хам яхши бўлар экан. Мухит акам хеч нарсада йўқ содда йигит эди. Бир куни Михир кеннайим болаларини йиғиштириб отасиникига кетибди. Биз иккаловимиз қолдик. Мени хеч нарсага таклиф қилмадида ўзи нима бало қилиб қозон товоқ билан ўралашиб қолди. Содиқ уёқ буёққа кетиб қолмагин овқат тайёр бўлиб қолди деди. Мен айланиб турдим. Бу одамни соддалигини қаранг. Иккаловимизга бир котта косада гуруч солиб хўрди қилибди. Кулавериб ичакларим узилиб кетди. Иккаламиз эрталаб велосипедни минамизда ишга кетамиз. Кенаф ўрамиз, барабан тортамиз. Мен ўша йили 525 та мехнат куни ишладим. 633-листовой № билан годовой отчетда яхшигина хақ олдим.
Паркент колхозларида
Ишласанг хеч уними йўқ
Пулга мухтож бўлиб юрасан
Шунинг учун қўними йўқ.

Политотделда ишлаб

Мехнатларга боғландим.
Корейс миллати билан
Ишлаш учун чоғландим.

Шу колхозда рўзғоримни қўзғатдим

Ишлари оғир чарчайман
Даладан велосипедман келиб
Мухит акам уйида ухлайман.

Корейс миллати бўлса хам

Ишга хаққингга қилмас хиёнат
Саломатлингни сўраб туради
Шу миллатда бор адолат.

Паркентдан кўп йигитлар бориб

Тинимсиз қилар мехнат
Мехнатларингга яраша
Пул оладилар албат.

1991 йил 12 – март куни иккинчи фарзанд Мохирани хам турмушга узатдик. Тўйлар яхши ўтди. Базм эшик олдида бўлди. Озгина қор ёғиб чиқди.

Қизлар балоғатга етиб
Ўз ўрнини топдилар
Бошим осмонга етди
Онаси Олима хам кўнгли таскин топдилар.

Қўни-қўшни, қариндош-уруғ

Тўйимизга келди тўлиқ
Хаммалари хурсанд бўлиб
Кузатдилар тўйни кўриб.

Бирга ишлаган қизлари хам

Тўйимизга файз киритди
Нихоят мен хурсанд бўлдим
Мохирам дугоналарин кутди.

Орзибини хам узатиб

Танам рохатда бўлган
Шоира қизим хам келин бўлган
Содиқ додани кўнгли тўлган.
1990 йилда махалла комитетлари ташкил қилинди. Махалла комитетининг раиси Ёқубов Ўткир секретар қилиб сайланди. 1990 йилни 5-февралида Гулистонни онаси Мастон опам вафот этди. Ана шу йиллар дунё анча нотинч хамма жойда иш ташлашлар, фожеалар, оламон йиғилишлари подшога қарши хар хил миш-миш гаплар, варақалар юритилиб бошлади. Фарғонада, Бўкада ва 1990 йил 3-мартида Паркентда қаттиқ фожеа юз берди. Шахардан бир қанча харбий кучлар келиб , йиғилиб , қолган оломонни тарқатишга харакат қилди. Қандайдир бир куч одамларни тарқашга эмас, буларни йиғилиб катта бир оломон яни одамларни йиғилиб кетишига сабабчи бўлди. Оломонни талаби Кумушконга келтирилиб боқилаётган бир группа туркларни олиб чиқиб, кетилишини истар эди. Шу пайтда йиғилган оломонни харбийлар дубинка билан ура бошлади. Одамлар ўзини химоя қилиш учун сойликка чекина бошлади. Хеч қандай буйруқсиз одамларни калтаклагани учун солдатларни оломон хам тошбўрон қила бошлади. Шу вақт ўқ овози эшитилди. Дайди ўқлар бориб яқинда уйлантиришга тараддуд қилиб қўйган Хомидов Мирсобитни ўғлига яна сўқоқлик бир шофёрга тегиб, уларни халок қилади. Бу нохақликка чидайолмаган халқ қаттиқ харакатга келади ва олдинга ташланиб, ғунча фабрикасини олдидаги иккита этажлик милиция идорасига хужум қилади. Бу ерда ўзини химоя олган ва одамларга буйруқни берган милиция ходимлари қочишга жой тополмай қолади. Халқ милиция идораси олдида йиғилиб қолган жамики Жигули москвич ва битта автобусни ёқиб юборади ва милиция идорасига ўт қўйиб юборади. Кўпчилиги қочиб қолади. Битта шахардан келган харбий ўзини иккинчи этаждан ташлаб ўлади. Бу ердан кўнгли тинчиган халқ шу қўрғонга жойлашган. Райком биносига хужум қилиб, дераза ойналарини синдиради ва райком секретари Салимов деган одамни хам калтаклайди. Кимдур бу одамни зўрға қутқариб, олиб қочади. Агар айрим кекса одамларни ёшларни қайтармаганда кўп давлат мулклари, магазин , фабрикаларга халқ ўт қўйиб юборган бўларди. Қариялар ёшларга илтимос қилиб магазин, фабрикалар, давлат идоралари халқ мулки эканлигини тушунтирди ва шикаст етказманглар деб қайтарди. Бу ерда райком секретари Салимовни айби жуда катта бўлди. Бу одам хатто йиғилган оломон олдига чиқмади хам, одамларни дардини эшитмади хам. Яқиндагина раис полком бўлган Рўзматов Эркин халқ ичида бўлди. Лекин оломонни қайтаришга бир ўзини кучи етмади. Шахардан яна қўшимча кучлар келиб, солдатлар хатто махаллаларда хам юриб, халқни қўрқитиш мақсадида кўчаларда қурол билан юриш қилди. Бир гурух солдатлар масжид олдидан хам ўтиб, Бодомтепа кўчасида кетаётганда Хомидов Мирсобитни ўғлини ўлигини махаллада кутиб турган йигитлар тўдасига ўқ отди ва шу йигитни амакиваччаси Миртурсунов Мирвалини ўғлини ўз эшигини олдида ўлдириб кетди ва бир қанча йигитларни захарланган ўқ билан ярадор қилиб кетди. Халқни тарқатиш мақсадида осмондан вертолётларда захарли тутун тарқатишди. Шу куни кечроқ Кумушкондаги турклар олиб чиқиб кетилди. Хайриятки Паркентни азиз авлиёлари кучлилик қилди, кимлардур томонидан келишилиб дин назоратидан Муҳаммад Содиқ келиб, армияни олиб чиқиб кетишга мажбур бўлди. Халқ талаби билан райком секретари қилиб Рўзматов Эркинни, раисполком қилиб Хикматов Асадни сайлашди.
Фарғона ва Бўка воқеасида турклар ўзбекларга вахшийларча иш тутди. Кўпгина ўзбек оилаларини оёқ ости қилди. Бунга чидай олмаган ўзбек халқи Ўзбекистон тупроғидан туркларни чиқиб кетишини талаб қилди ва улар қандайдур Рязан, Варонеж деган жойларга кўчириб юборилди. Бундай тўнтарилишлар Тожикистонда, Андижонда ва кўпгина жойларда бўлиб ўтди. Бу тартибсизликлар хукуматга подшохлик қилиб турган Горбачев даврида юз берди ва подшохга қарши норозиликлар кўпайиб кетди. Бу ишлар 90-91-йилларда эди. Министрлар советини раисини президент сўзига алмаштиришди. Ўзбекистонда Рашидов вафотидан кейин Усмонхўжаев, Нишонов министр бўлиб ишлади. Нишонов Москвага миллатлар советини раиси бўлиб кўтарилиб кетди. Нишоновдан кейин ўртоқ Каримов Ислом Абдуғаниевич Ўзбекистонга президент бўлиб қолди. Энг оғир, алғов-далғов давр шу одам зиммасига тушди.
1991 – йил 29-август куни Ўзбекистон Мустақил Республика бўлиб эълон қилинди. Ана шу йиллар одамларни ойлиги оширилди. Лекин пул қадрсизланиб кетди. Бозорда битта сигир 8-10 минг сўмгача чиқиб кетди.
Мустақил бўлган йилимизда
Фалокатлар юз берди
Каримов сабр билан чидади
Охири хайрли бўлди
Мусулмончилик одоблари
Шу йиллар ривож топди
Динимизга эрк берилди
Айбини шу йил ёпди.

1991 – йил 25-майда Умирзоқ хам армияга кетди. Эндигина ёнимга кириб қўлимдан меҳнатимни олиб, юк ишларига ёрдамлашадиган вақтда олиб кетди. Энди ҳамма ишлар Муҳаммад зиммасига тушиб қолди. Ўғлим бечора мени кетимдан бир кун хам қолмай, ишларимга қарашиб юрди. Бирор марта айтган гапларимдан чиқмади. Умирзоқ ўрнини эндигина 7-синфда ўқийдиган Шахноза қизим давом эттирди. Уч киши бўлиб далада мехнат қилдик. Шоирани хам ёзда вақтинча ишдан бўшатиб ёрдамлашишга мажбур бўлдик. Чунки дала ишлари оғир. Битта одам дала ишларини уддалай олмайди. Хатто зарурат бўлганда куз вақтларида онасини хам озиқ-овқатга қарашиб туриш учун олиб борардим. Умирзоқ Москвани Клин деган шахрига бориб хизмат қилди. Ана шу йиллар Олима хам негадур анча қариб, сочларига оқ оралаб кетди. Соғлиғи анча ёмонлашди. Иккита қизни чиқариб юборган. Умирзоқ армияга кетган. Мана шу болаларининг узоқлашганлигигами ўзининг анча қариб бораётганлигими борган сари орқага кетиб, саломатлиги ёмонлаша бошлади. Кечалари доим уйқуси ярим. Тунлари бедор. Қандайдир аёлларга хос ташвишлар чулғаб олганди. Қўйингчи хамма уйдаги рўзғордаги камчилик муаммолар шуни зиммасида эди. Йиллар ўтиб кетар экан. Кечагина битта фарзандга муштоқ бўлиб юрган вақтлар ўтиб кетиб, Орзиби қизимиздан набиралик бўлиб қолибмиз. Мохинур ва Мафтуна. Нақадар чиройли исм. Мохинур биринчи набира. Уйга келса хаммаёқ байрам. Чакка-чаккадан қўлма-қўл. Бири кўтарган бири елкасига миндирган. Бири кўрпачани устига ўтқазиб судраган. Қўйингчи уй бозор. Ёш боладан чиқиб қолганимизми уйга кетса яна хаммаёқ жим-жит. Биз қариб бораётибмиз, ишқилиб бизнинг кучларимиз болаларга ўтаётган бўлсин. Кимлигидан қатъий назар подшолик хам доимий бўлмас. Насибанг узилса бирор сабаб билан халқ назаридан қолар экансан 1991-йил 25-декабр куни Горбачев призидентимиз хам истефо берди. Ўзим ўртача яшасам хам шу шароитда кўп одамларнинг хар хил яшашларига эътибор бериб юрардим. Замон тўқгарчилик. Астойдил Аллоҳга йиғлаб далага чиқиб мехнат қилган одам бой бўладиган вақт эди.

Нурмат тўғрисида гап юритган эдим. Ўғли баолоғатга етиб, армияни битириб келди. Боғига уй солиб, кўчиб кетди. Фотима, Захро, Зухралар хам бўйга етиб қолди. Нурматни олди тўла мол. Хонадонига қут-барака кириб қолган. Уч эгизакнинг туғилган вақти билан бўйи етиб балоғатга етган давргача Нурмат хонадонида катта ўзгариш бўлди. Бу хонадон анча ўзига яхши бўлиб қолганини кўриб ич-ичимдан зурсанд бўлиб кетаман. Ёмон кунларни яхшиси хам бўлар эканку. Душманинг хам ёмон кунларни бошидан кечирмасин. Одамлар нихоятда яхши турмуш кечирарди. Хамма жойда тўйлар, иззат-хурмат. Қайси тўйга борманг барибир дастурхонлар жаннатдек қилиб ясатилган.
1960-йилда машъала ёқиб тўй қилган хонадонлар энди ажойиб стол-стуллар билан ховли безатилган. Хуш келибсиз келин-куёвлар деб ёзилган сўзлар, келин – куёв орқа томонига қоқиб қўйилган гиламлар, ўртада хар - хил мусиқа асбоблари, қаердандир олиб келинган раққоса қизлар, ўткир санъаткорлар, кимдур ўртани келин – куёвлар шаънига айтилган табрик сўзлар билан очиб берарди. Аллоҳим яратиб қўйган мўжизаларига қойил қоласан. Кимгадир Хасан – Хусан, кимгадур Фотима – Зухро, Захролар. Кимларгадир 15-16 фарзандларнинг ота-оналари, кимлардур хуснда ягона, кўриб томоша қиласан. Олдидан кетгинг келмайди. Кимлардур хусни бедаво иккинчи кўргинг келмайди. Хаёт барибир давом этаверар экан. Барибир одамлар харқандай қийинчилик бўлмасин мана шундай дабдабали тўйлар қилишга одатланиб қолган экан. Лекин тўқликка шўхлик. Одамлар негадур бир – бирини аямас, одам ўлдиришлар, ўзини – ўзи осишлар, бир – бирига хиёнат қилиш давом этарди. Ўқувчи болалар ўз ўқитувчиларига қўл кўтаришлар, бир – бирларини бехурмат қилишлар давом этарди. 1991 – йил куз ойлари қуруқ келди. Фақат декабр ойи ёғингарчиликлар кўп бўлиб, 31-декабр куни айни янги йилга ўтар кечаси кечгача қор ёғди. 2-январга ўтар кечаси ёмғир ёғди, чиқиб қарасанг қордан асар хам қолмади. Чилла нихоятда юмшоқ бошланди.
Мен 1992 йил яна Бодомтепа участкасига махалла комитетининг раиси қилиб сайландим. Ахвол нихоятда оғир. Халқни тўйларига магазинга чиққан махсулотлардан ажратиб бериш керак, мотам маросимларга хам. Хатто ўз пулингга хам оилангга керакли махсулот топа олмайсан. Одамлар учун 1992 йилдан купон деган нарса ташкил бўлди. Озиқ-овқат махсулотидан бошқа хамма нарса купон билан. Пул бўлган купон йетқиза олмайсан. Айниқса тўй қиладиганларга қийин бўлди. 800-1000 сўмлик костюм-шим олсанг купон қоғоз беришинг керак ( бу нарса одам ўзи ишлаётган ташкилотдан ойлигига қараб 500 сўм ойлик олса 500 сўм 150 сўм ойлик олса 150 сўм миқдорда бериладиган қоғоз, ишлаётган ташкилотингни печати бор, бу нарса Ўзбекистондан кўп нарсалар четга чиқиб кетмаслик хақидаги ташкил қилинган нарса эди. Хатто нон хам купонга бериладиган бўлди. Яхши бўлди. Магазинларда нон туриб қолди. Кўп одамлар нонни молга берар экан. Нарх – наволар хам бир неча мартта кўтарилиб кетди. Хатто шахарда студентлар ғалаён кўтарди. Ўлим хам бўлди. Бу ишларни ғаламислар Каримовга қарши уюштиришган эди. Чунки бу нарху наволар республикамизда баробар кўтарилган эди. Бу қийинчиликларни 15-20 йил давомида кўрмаган халқ бу ноқулай вазиятга чидай олмаётган эди. Шундай шароитда хамма оилалар қатори бизнинг оила хам ўзига яраша ташвиш билан яшаётган эди. Хали қиз чиқариш, ўғил армиядан келиши керак эди. Уни уйлантириш ва хоказо ташвиш, оилавий муаммолар кимнинг уйида йўқ дейсиз. Хатто турмушга чиқариб юборган қизларим ташвиши, тинч ўтирибдими, анча вақтдан бери уйга келмади, болалари нима бўлди. Ғалвали калла. Болаларнинг ёшлик вақтлари нихоятда чиройли ширин сўзлари юриш-туришлари хатти харакатлари мени негадур мафтун қиларди айниқса қўшним Баходирнинг Масуна Чарос исмли қизлари нихоятда бизнинг хонадон билан чамбарчас боғланиб кетган эди. Балки яхши сўз учундир балки шу болаларни бизнинг уйда бемалол ўйнаши учун яхши имконият борлигиданми доим бизникида. Хатто мен Баходирга хазиллашиб Ориповалар десак хам бўлади дердим. Айрим кунлари Масуна мен намозга чиқиб кетаётганимда хам уйга кириб келарди. Худди мени ўз отасидек кўриб олдимда, хатто тиззаларим устига чиқиб ўйнарди. Жуда хам ёқимли қиз. Бунга хар замонда Орзбини қизи набирам Мохинур келиб қўшилиб ўйнарди. Ёш болалардан чиқиб қолганмизми булар келди уй бозор бўлар эди. Боланинг жуда қизиқ одатлари бўлади. Мохинур уйқуси келса қулоғини юмшоқ жойини бир қўли билан ушлаб, иккинчи қўли билан оғзидаги соскани эмиб типпа тик туриб қоларди. Қара неваранг уйқуси келди деб айтардим. Оналар нихоятда серташвиш инсон бўлар экан. Адаси уйда чой қолмади ёки ёғни, гуручни таги узилди харакат қилинг дерди. Мен айрим пайтларда бир клёнка халтага солиб қўйган чойларга кўзим тушар эди. Чойинг халтада турибдику дердим. Бунга жавобан адаси бу Орзибини тўйидан қолган чой, Худо хохласа Умирзоқ армиядан келса шуни тўйида ишлатаман. Яхши ният ярим мол. Тўйдан тўйга қўр бўлиб қўшилиши яхши нарса дерди. Подшохни амро вожиб. Биз бу гапни иккита қилолмас эдик. Қани энди хамма нарса қўр бўлиб бир бирига қўшилиб етса. Асли мени ўзим битта фикрга келдим. Уйнинг қўри, тожу-тахти, бахти, эркакнинг эркак бўлиб кўчада керилиб юриши хаммаси яхши хотинларнинг шарофати экан. Айрим хотинлар фақат ўзларини ўйлайдилар. Қўри – қут билан иши йўқ. Эркак билан иши йўқ. Эр олиб келганини фақат сарф қилишни билади холос. Озгина – озгина орттиришни хаёлига хам келтирмайди. Ўзида зебу – зийнат. Мехнат қилган эри билан иши йўқ. Худо асрасин бундай хотинлардан.
1992 йили мен ва Шерали ўғлим 30-январ соат эрталаб 10-да телефон билан 2 йигирма минут давомида Москва областининг Клан шахридаги Умирзоқ билан гаплашиб унинг соғ-саломат юрганлигини билдик. Умирзоқ хақида айтиб адо бўлмас гапларни гапиришимиз мумкин. Вақтлар ўтишини қаранг. Бир ойдан кейин 1-март куни намозгарга томон тўсатдан Умирзоқ армиядан қайтиб келди. Буларга ўз жойларида хизмат қилишга ижозат беришибди. 1992 йили 5-март куни рўза бошланди. Ана шу вақтда айниқса нарх – наволар кўтарилиб кетди. Бир килограмм қўй гўшти 75 сўм, бир килограмм мол гўшти 50-55 сўм. Сигир бозорда 18 мин сўмга бориб етди. Харқандай қийинчилик бўлса хам майли тинчлик бўлсин экан. 10-март куни рўзанинг 6-куни Нишонбой акам кечроқ соат ўн иккиларда тўсатдан вафот этди. Шу куни кечроқ Махмудвойнинг уйида ифторлик бўлган, бирга ўтирганмиз, кечқурун Таробехга бирга чиққанмиз. Ўлимидан икки кун олдин бозор айланиб бошига яхши дўппи олган, кийиш учун эгнига яхши камзул олган. Буни айтишларига қараганда Жума куни намозга масжидга кийиб чиқмоқчи бўлиб яхши ниятлар қилган. Лекин бевақт ўлим. Насиб этмади бу кийимларни кийишни. Чоршанба куни вафот этди. Кичкина ўғлини уйлантириш тараддудида эди. Ниятига етолмади. Намозхон, тақводор инсон эди рахматлик. Нихоятда ачинарли холат. Мен шу одамни кафанга олишга, ювинтиришда ўзим қатнашдим. Касал бўлиб ётмагани учун нихоятда сувдан тиниқ чиқди рахматли. Мен нихоятда қаттиқ таъсирландим. Бандани холи шу эканда. Болаларни жой – жойига қўйиш хам катта ғанимат эканлигига имоним комил бўлди. Нахотки хамма фарзандларингни жой – жойига қўймасдан, уларни озгина рохатидан бахраманд бўлмасдан кўз юмиб кетсанг. Мен хам юрагим яхши бўлмаганлиги туфайли эй Худо фарзандларимни хаммасини уйлантириб, қизларимни чиқариб олишга вақтим, умрим етиб берса бўлдийди да деб Аллоҳга нола қилдим. Аллоҳ Таола қайси йўлга хохлар экан. Бевақт ўлим, бемаслахат ўлим. Қанча – қанча армонлар билан кетасан. Хаёт шундай давом этарди. Хаётда нималар бўлмайди дейсиз. Инсон зоти хамма нарсага чидар экан. Уйда ифторлик қилганмиз. Мана икки йил бўлди. Худо хохласа рўзани ният қилиб тутиб турибмиз. Худо ўзи сабр қаноат берсин. Топганимиз фақат яхши кунларга насиб этсин. Фарзандларим Худога минг қатл шукурлар бўлсинким набираларим хам соғу – саломат яшаб юрибмиз.
Олимани иш стажига киргизиб бориш учун 1981 йили Гулбоғ савхозида Ниғматга табелчи бўлиб пиёз экдик. 1990 – йили Гулбоғ ёзда Ғуломов Мирсидиқ бригадасида пиёз. 1991 – йили Юлдашов Холдор Олима номига пиёз экилди. 1992 – йилгача беш йил иш стажига эга бўлди. Аёлим Олима барча шодлик, ғам – ғуссаларни, сабр – қаноат билан бошидан кечираяпти. Аллоҳга шукр қилиб яшаяпти. Олима билан турмуш қурганимизда адашмаганман. 1992 – йил 8-9 май куни Шоирани турмушга узатдик. Қиз боладан нихоятда хурсанд бўласан. Уйлар доим саранжом – саришта. Тиним нималигини билмайди. Мохира қизим рахмдил, мехрибон, мехнаткаш. Уйга онасини кўргани келиб хам тинч ўтирмайди. 3-сентябрда телефон туширдим. Барибир уйда нималаргадир мухтожсан. Кимнидур уйидагиларига хавас билан қарайсан. Мени оиламга хам ана шуни яратиб қўйгин деб хавас қиласан. Шулар билан овуниб юргинг келади.
Қизларга ният қилган эдим.
Қизларимни тўйларини кўрай деб
Аллоҳ дуоларимни қабил қилди
Тўйлар ўтди. Навбат келди яна
Шулардан набиралар кўрай дедим
Дуоларим ижобат бўлди.
Хамма нарсага эришаяпман
Хали олдимда юкларим кўп.
Худо хохласа хаммаси бўлади.
Аллохим менга узоқ умр берса бўлди.
Тилакларим , ниятларим хам шу. Дунёга келган набираларимни, эвараларимни тўйларини хам кўриш насиб этсин. Хаёт жуда қизиқ . қиш – совуқ бўронларига чидайсан. Ёз дахшат иссиқ. Жазирама кунларига бардош берасан. Гохида нимагадур мухтож бўлиб яшайсан. Гохида мол – дунёйинг ошиб кетиб исрофгарчиликка йўл қўясан. Барибир Аллоҳнинг ожиз бандасисан. Худога минг қатла шукурлар бўлсинким Мохира қизим хам 1992 йил 12-ноябр куни фарзанд кўрди. Бошимиз осмонга етди. Умри узоқ бўлсин. Исми Тўлқинжон. Умр ўтаяпти соғлигим йилдан – йилга яхши эмас. Билмайман қандайдир вахима босаяпти. Эндигина учта қизни жойига қўйдим. Онасини хам соғлиги яхши эмас. Кечалари оёқ оғриғидан ухламай чиқади. Уни хам ташвиши меникидан ошиқча. Азиз болажонларим. Хаётнинг аччиқ – чучугини татиб кўрдим. Бошимдан не-не савдоларни ўтказдим. Бир неча йиллар колхозга бригада бошлиғи, колхоз комсомол комитетининг секретари, бир неча йиллар хисобчи. Жуда кўп йиллар партия аъзоси, ўн етти йил махалла оқсоқоли бўлиб ишладим. Кучим етганича оиламга, халқимга хизмат қилдим. Оналаринг Олима эса хаёт аччиқ – чучукларини мендан хам кўпроқ хаётига тадбиқ қилди. Қўй болаларим аданг билмай қўя қолсин деб мани эхтиётимни қилиб юрди. Оналаринг Олима ажойиб аёл эди. Хар қандай ишдан чарчаб келсам хам, мани ўзига ром этарди. Чарчоқларим босилиб кетарди. Эй Аллоҳим ўзингга нола қиламан қизларимга хам онажонисини йўлларини, одобларини бериш насиб этсин. Афсус – афсус армонлар ичида қолдим. Хозир шу сатрларни кўзимда ёш билан ёзаяпман. Шак келтирган бўлсам Аллоҳ кечирсин.
1993 йили кўклам эди. Уйни уч хоналик қилдим, пешайвонни олтмиш уч минг сўмга поровой отопления қилиб иситиб бердим. 2-май куни боғда иморатга тош тердик. 1993 – йил 20-май куни Мухаммад армияга кетди. Навоий вилоятининг Зарафшон туманига хизмат қилишга кетди. Бу йил мен учун жуда оғир йил бўлди. Мухаммаддан 2-3 ойда зўрға битта хат келди. Борай десам қўлим қисқа. Жуда бўлмасам икки юз – икки юз эллик минг сўм пул керак. Иморатдан чарчаб чиққанман. Умирзоқ касал бўлиб ётиб қолган. Хатто солган иморатимга бирор мартта хам чиқиб қараша олмади. Жуда кўп шифохоналарга олиб бордим. Аниқ диагноз йўқ. Шу йили хатто дехқончилик хам қила олмадим. Озгина эккан экин хам яхши бўлмади. Фақат қишга ейишга картошка, сабзи, пиёз олиб келдим. Ёлғиз қолиб нихоятда чарчадим. Юрагим иккинчи мартта приступ бериб қўрқитди.
1993 йилда оиламда кўнгилсиз воқеалар кўп бўлди
Умирзоқни ташвиши юрагимга чўғ бўлди
Оилани ушлаб тура олмадим
Фарзандларим хўр бўлди
На қилай иложим йўқ
Қайғу алам кўп бўлди.
Шу йили сентябр ойида ўзим шу махалланинг раиси бўлиб сайландим. Уй-рўзғоримда кунимга ярайдиган фақат Шахноза қизим бўлиб қолди. Нихоятда шу қизимга қийин бўлди. Хамма юмушлар шу қизим гарданига тушиб қолди. Умирзоқни касали, Муҳаммадни армияга кетиб қолиши онасини соғлигини хам анча ёмонлаштирди. Юзларига ажин тушиб, анча қаритиб қўйди. Иморат солишдаги барча қийинчиликлар биз чолу – кампир зиммамизга тушиб қолди. Холу-мадор хам маънавий қийинчиликка дуч келдик. Қандай қиламиз кечаси – кундузи Худодан бундан кейин тинчлик бўлишини сўрар эдик. Интизорлик билан Муҳаммадни келишини, Умирзоқни тузалиб кетишини, ўзимиз чолу – кампир соғлигимизни ва уй ичиларни тинчлигини сўрар эдик.
1993 йили декабр ойи қиш вахимали келди. Қор қалин ёғди. Далада кўп дехқонларни экинлари қолиб кетди. Куз хам серёмғир келган эди. Халқ хамма томондан қийналиб кетди. Шу йили Равшан етмиш минг сўмга запорож енгил машина сотиб олди. Бизга анча ёрдами тегиб турди. 1993 йил Шоира қизим хам фарзанд кўрди. Хаммаси хам омон бўлсин. Жойлари яхши. Бирортаси оиласидан шикоят қилиб келмайди. Қизларим хаммаси яхши жуда мехнаткаш. Болаларининг хам умри узоқ бўлсин. Лекин мани бир ташвиш қайдам болаларни хаммасини жой-жойига қўйишга умрим етармикан деган ташвиш эгаллаб олган эди. Худодан фақат шу орзуларимни амалга ошишини сўрар эдим. Чунки юрагим яхши эмас эди. Уй-юмушларидан ташқари махалла ишию қўйди – чиқдилар, ёш оилаларнинг бузилиши, қанча – қанча тартибсизликлар, асаб бузилишлар, нотўғри оилавий жанжаллар юракка оғирлик нагрузка қилар эди. Барибир қандайдир оилани тебратиш учун тирикчилик қилиш керак эди. Одамларнинг талаблари кўп. Хокимят томонидан ижроси кам эди.
Азиз болажонларим мен фақат оиламни эмас, қўни – қўшни оиласидан хабар топганман. Қўшниларни уйларидаги тўйлар, фавқулотда вазиятлар, ходисаларни, ўлимларни хам қоғозга туширганман. Қўшнинг тинч – сан тинч деган мақолга амал қилиб яшаганман. Чиқарган қизларимни фарзандларини хам кузатиб, саломатлигига эътибор берганман. Набираларим саломат юрган бўлса фахрланиб юрганман. Шуларнинг келажаги порлоқ бўлишини дуо қилиб кутганман. Куёвларимга тинчлик – омонлик сўраганман. Чунки оиласи тинч бўлса бу хам менинг бахтим деб билганман. Менинг хаёт синовларимдан куёвларим, фарзанддларим ўрнак олиб яшайди. Аллохим мени ёшимни куёвларимга, фарзандларимга берсин.
Набираларим Моҳинур, Тўлқинжонлар уйга келар, ширин – ширин сўзларига, қилиб берган қилиқларигаю ўйинларига завқланасан. Уйдан Моҳинурни хеч кетгиси келмайди. Шерали ўғлим бешинчи синфда ўқийди. Ажойиб бола, юлдузи иссиқ, жуда ювош. Доим мени айтганимни қилади. Рубобчиликка ишқивоз. Омон бўлсин кўнглимдагидек бола. 1994-йил 16-январ якшанба куни Шерматов Рисқивай ака ва хотини Олима опалар ўзларининг 63 ёш пайғамбар ва 60 ёшли юбилей тўйларини қилиб берди. Тўққиз фарзанд ва олти келин табрик сўзлар билан фарзандлари ота-онасини қучиб, юзларидан ўпиб, ўзларининг топганларини хадя қилдилар. Куппа кундузи тўй соат бешгача давом этди. Ўртани ўзим очиб, охирида хам ўзим тамомлаб бердим. Ажойиб мехнаткаш оиланинг ўз ота – онасига айтган юрак сўзлари мени тўлқинлантириб юборди. Мен шу даврада туриб мени хам фарзандларим шу оиланинг мехнаткаш фарзандларидек мўмин – қобил бўлишини сўраб қайта – қайта дуо қилдим. Чунки мени фарзандларим ўғилларим хали ёш ва бу даврда уйланмаган эди. Яхши инсонларга доим тахассуб қилиб яшадим. Ана шу давра гурунги видеотасмаларга олинган. На шу видеода мен бошидан охиригача ўзимнинг дил сўзларимни айтганман. Доим оила ва эл – юрт ташвиши билан яшайсан, кўчага чиқиб хар хил одамлар билан гплашасан.
1994 йил 8-феврал. Паркент рйонида ктта ўзгриш бўлди. Район хокими бўлиб ишлаётган Адашов Эркин Рўзматович хокимликдан бўшаб, “Гулбоғ” колхозига раис бўлиб сайланди. Юқори Чирчиқ район хокими Холтаев Туроп Паркент район хокими этиб сайланди. 1994 йил 10-феврал пайшанба куни кечқурун тароббих намози ўқилиб жума куни рамазон рўзаси бошланди. 1994-йилнинг 13-март кунида Хайит намози ўқилди. Шу йили 7-март куни Тохир Холтаев агрономликдан коммуна колхозининг раислигига тавсия қилинди. Халқ бир овоздан Тохирга ишонч билдирди. Ажойиб йигит. Мехнаткаш, димоғида амалдорлик хиссиёти йўқ, камтар, ўз сўзини устидан чиқадиган. Камгап, лекин айтилган гаплари юракка таъсир қилади, маъноли, зехнли, абжир йигит. Шундай фарзандлар билан фахрлансанг бўлади. Ишларига ривож тилаб қоламан. Худо ёр бўлсин. Ўта кўнгилчанг, ўзини аямайди. Соғликка хам эътибор бериши керак.
Топил қудамни эсламасликнинг иложи йўқ. Аёли вақтлироқ вафот этди. Хаётлигида кўп борди – келди қилганмиз. Топил сабр қилди. Эркакнинг ёлғиз қолиши нихоятда оғир. Мажбур бўлди иккинчи оила қурди. Фарзандларининг розилиги билан. Битта ўғил фарзанд кўрди. Фарзандлари олдига олди. Хавас қилса арзигулик йигитча бўлди. Аллоҳ рахмат қилсин. Топилвой вафот этгандан кейин бола шу хонадонда ўз ўрнини топиб кетди. Хаётда нималар бўлмайди дейсиз. Хамма хам элу-юртнинг назарига тушавермайди. Бир килограмм қўй гўшти 20 сўм. Мол гўшти 15 сўм. От гўшти 20 сўм. Ун 1 килограмм 7-9 сўм. Ёғ 15 сўмни ташкил қилди. Бу йил дехқончиликлар яхши бўлмади. Токлар қорасон касаллигига чалиниб, яхши хосил бермади. 1994 йил декабр ойидан бошлаб одамлар анча қийнала бошлади. Менинг оиламда хам катта қийинчилик. Мухаммад хамон армияда. Умирзоқ соғлиғи яхши эмас. Фақат Шахноза яқиндагина ишга кирган. Жуда қийналганман. Барака топгур Тохир Коммунадан 1 тонна картошка экишга ер берди. Лекин хамма қатори мени дехқончилигим хам яхши бўлмади. Уч тонна майда – йирик картошка олиб келдим. Ўринбойни олдига экдим. Ўринбой катта ёрдам бериб қарашиб турди.
1994 йил 25 август Навоийнинг Зарафшонига Мухаммадни олдига бориб келдим. Нихоятда хавоси иссиқ жой экан. Орзибини иккинчи қизи Мафтуна қандайдир сабаб билан оёғи ногирон бўлиб қолди. Неварам шўрлик оёқларига гипс боғлаб даволатишни бошлади. Ишқилиб Худо ёр бўлсин. Қизим анча ташвишланди. Ёш фақат олдини олиш керак. Бўлмаса қиз бола катта бўлганда ўкинади. Тўрт мучаси соғ бўлсин. Ишқилиб омон бўлсин. Шоирани Диёра қизи хам чиройли. Хаммаси омон бўлсин. Жойларидан тинсин. Жуда мехрибон қизларим. Танлари сихат бўлсин. Куёвлар хам яхши йигитлар. Хаммаси тадбиркор. Худо инсофини берсин. Ёмон фалокатлардан асрасин. 1994 йил ноябр ойлари куз серёғин бўлди. Хар куни ёмғир. Мана бугун 2-декабр хамон ёмғир ёғмоқда. Мухаммад хамон армияда. Лекин келиш арафасида. Мендаги ташвишлар аримайди. Шу оилани барибир отасиман. Болалар далага дехқончилик қилса хам даромадидан мен хабар топаман. Оқсоқол бўлиб ишлаб юрганим учун жуда ишлар билан овора бўлиб кетаман. Хокимятда кўп йиғилишлар бўлади. Қандайдир ишлар билан узоқ масофаларга хам кетиб қоламиз. Кун ва тунлар қизиқ ўтар эканда. Ёлғизгина Ўринби синглимга хам хайрон қоламан. Ўнта фарзанднинг онаси. Аллоҳ рахмат қилсин куёвим қандайдир сабабларга кўра вақтлироқ вафот этган. Қандай ачинарли. Сабр қилди. Фарзандларини яхши йўлларга йўналтирди. Ўринби азият чекса хам фарзандларини оилали қилди. Қизларини чиқарди. Буни қарангки хозирда набираларининг тўйларига бош бўлиб юрмоқда. Шундай сабр қаноатли. Биронта одамга озор бермаган. Синглим билан фахрланаман. Мендан хабар олиб уйимга келганида кўзимга севинч ёшлари келади.
Худди мана шу ойларда манга хам қийин бўлди. Давлат томонидан кам даромадли оилаларга ёрдам уюштирилди. Менда 600 та хўжалик. Тўрт мингта одам сонига октябр – ноябр ойи учун 48 минг сўм пул ажратилди. Бу пулни мен комиссиялар иштирокида 160 та одамга 150 сўмдан 300 сўмгача бўлган миқдорда тарқатдим. Банк орқали. Лекин тушунмовчилик хар куни жанжал. Аризалар кундан кунга кўпайиб кетарди. Қўйингчи хамма мухтож. Идорада ўтиролмайсан. Асабларинг бузилади. Одамлар анча қийналган. Хатто магазинда талондаги унларни хам оломайди. Бир қоп 70 килограмм ун 490 сўм. Бу пулни бир ойда фақат шахар хокими ёки улуғ ватан уруши қатнашчиси олиши мумкин.
1994 йил 11-декабрда Мухаммад армиядан келди. Уйда тўй, хурсандчилик. 13-декабрда Ўринби синглим уйида Дониёр ўғлини қўшиб Хадим Қуръон қилди. Дилмурод жиянимни никох тўйи. 14 – декабрда бўлди. 15-декабр куни Одил акамни қизи Зебони қиз мажлиси бўлди. Хамиша яхши кунларга гувох бўлайлик. Бозор иқтисодиёти, қийинчилик вахимаси бўлгани билан хаёт давом этмоқда. Тўйлар ва яхши кунлар бўляпти. Менинг хам олдимда қанча – қанча муаммолар турибди. Билмадим, хаёт мени қаёқларга етаклаб кетар экан. 1994 йил 25-декабр бозор куни сайлов бўлади. Билмадим Олий Мажлисга ким депутат бўлиб қолади. 3-депутатдан бири район хокими Туроп. Туропга овоз беришимиз керак. Омадини берсин. Туроб яхши, ишбилармон йигит. 23-декабр куни намоз жума куни масжидга келиб жуда яхши гаплар гапирди. Эндиги 1995 йилни мўл-кўл бўлишини яна шу даргохда бир – биримиз билан дийдор кўришишликни ният қилди. Жуда кўп жойларда бўлганлигини энг яхши тўкин – сочин жой Паркент эканлигини тўлқинланиб гапирди. 1994-йил барча сохалар бўйича план бажарилганлигини айтиб, 1995 – йилга хам барокат тилади. Ажойиб йигит. Районда иш юритиш усуллари менга ёқди. Ишларини , буйруқларини ижроси бор. Эл назарига тушган йигит. Халқ билан маслахатлашиб иш қилади. Хокимлик даври энг оғир шароитга тўғри келган. Давлат томонидан ортиқча маблағлар тўҳтатилган. Қурилишлар таққа тўҳтаган. Хозирча халқни қорнини тўйғизиш, қиш кунлари халқни газ билан таъминлаш биринчи муаммо. Хозирча яхши.
1995 йилнинг 7-январи. Умирзоқни уйлантириш арафасида юрибман. Шу харакатдаман. Шу куни кечаси уйга янгам Руқия, синглим Ўринби келиб ётди. Яқиндагина синглим Ўринби келин олиб кўнгли анча жойига тушиб қолган. Яна бўйига етган Фотима Зухраларни узатиш ташвиши олдинда кўндаланг турибди. Руқия янгамизда хам иккита чиқариладиган қиз ва яна бошқа ташвишлари бор. Руқия овсин Умирзоқни уйлантириш ниятингиз бор экан. Кўрпа ёстиқларни хашар қилиб тайёрлаб турайлик бўлмаса. Ха келинойи ўзим бўш вақтларимда секин секин тайёрлаб битказиб қўйганман. Булар бир – бирига тан беришади. Оналаринг шундай аёл, арзимас ишларни бошқа одамлар билан қилишга ўзида ноқулайлик сезарди. Ўзи эса бошқаларнинг мана шундай майда ишларини кўп қиларди. Қизлар, ўғил болалар учун қилиниши керак бўлган шундай юмушларни ўзи қилиб қўярди. Олима Умирзоқни уйлантириш арафасида жуда чарчаб қолган. Юзларида хорғинлик, соғлиғи яхши эмас. Кечалари касал. Кундуз кунлари тинимсиз мехнат. Ишқилиб инсофлироқ ўзини дидига ёқадиган келин келсинда. Болаларини инсофини берсин. Орзулари рўёбга чиқсин. Дунёда яхши инсонлар кўп. Булар хақида гапирмасликнинг, ёзмасликнинг иложи йўқ. Бундай одамларнинг қалбига, юрагига Худонинг ўзи яхшилик аломатини солар экан. Битмаган ишини битказиб юборар, юрмаган ишини юргазиб юборар экан. Мани ишимни бир йилга юргизиб юборганлиги учун Тохира ва Омилага ўзимнинг миннатдорчилигимни билдираман. Менга ўхшаб ўғил уйлантиришига, яхши келинлар олишига тилакдош бўлиб қоламан. Хар қандай яхшилик – ёмонликни хам жавобсиз қолмайди. Оиламга яхшилик қилган одамларни, хатто набираларим хам билиб қўйсин. Келгусида менга тегишли авлодлар бу ёзувларни ўқийдилар. Улар хам фикр юритадилар. Яхшиликни узоқ яшашишини, яхши инсонлар номининг абадий ўчмаслиги, унутилмаслигини тушунадилар. Шунинг учун мен бу сатрларни тўлқинланиб ёздим.
1995-йил 1-январ куни Мирвали ака уйига совчи бўлиб бордим. 5-январ куни фотиха қилиб келдим ва нихоят 20-январда қиз мажлис, 21-январ шанба куни никох тўйи бўлди. Тўйни Махмудвой очиб берди ва ўзи якун қилди. Тўй жуда ажойиб ўтди. Қизиқчи Абдухолиқ хам келди. Видеокамераларга олинди. Загсдан бошлаб, эрталаб келин – куёвларгача, салом аликгача олинди. 1995 йили 1-феврал чоршанба куни Рамазон рўзаси тутилди. 2-март куни рўза тамом бўлди. 3-март жума куни Хайит куни бўлди. 1995 йил 25-январ куни оилам билан келиним, Умирзоқ ва Миршоир куёвим бирга тўйни қандай ўтганлигини билиш мақсадида видео олинган лентани тамоша қилдик. Бошқаларда билмадим-у лекин менинг кўзларимга ёш келди. Қалбим билан, бор вужудим билан ўксиниб йиғладим. Бу кўз ёшларим севинч ёшлари эди. Чарчоқларим эсимдан чиқди. Айниқса умрида қўл кўтармаган онасини ўйинларини қаранг. Мени хатти – харакатларим, ўртадаги гапларим, қизларимнинг, Омиланинг қилаётган мехнатлари буларнинг хаммасининг юзида бир олам қувонч, чарчаш нималигини билмайди. Хаво хам нихоятда очиқ. Эххе бу қувончларни ёзиб, гапириб, тасвирлаб беролмайман. Кимдур юзларимдан ўпатди, кимдур менга тахассуб қилиб харакат қиляпди, ўртада табрик сўзлари айтилган. Хатто мен билан бирга ишлашаётган участка милициялари Имон ва Йўлдаш акаларнинг эшик олдида савлат тўкиб ўтиришлари, хамма ёру-биродар салом – алик қилиб юрган дўстларим бизнинг хонадонда. Қувонмай бўладими бу кунлардан бу завқу- шавқни ичингга сиғдира олмайсан. Севинганингдан кўзингга ёш келади. Бу кунларни оналаримиз кўрмагани эсингга тушади. Ёшлар нихоятда бахтли ёшлар. Ишқилиб охири хайрли бўлсин. Келинимиз қадами қутлуғ келсин. Умирзоқни инсофини берсин. Хар куни эрталаб Ассалому алайкум дада, яхши ётиб турдизми, кечқурунлари Ассалому алайкум ада, ишга яхши бориб келдингизми , чарчамадингизми дейди келиним. Харқалай биринчи келин эмасми , юрагим тарс ёрилиб кетай дейди. Азонда кўчаларга сув сепилган, сипирилган, саранжом – саришта кўринади кўзимга. Уйда Шахноза қизим хам бор. Нихоятда мехнаткаш, жафокаш. Кўнгилдагидек тирикчилик қилади. Қиз бола бўлгани билан уйда эркалатмаганман. Хамма юмушларни жону дили билан қилади. Чунки қиз бола бировнинг уйига борганда қийналмасдан тирикчилик қилиб кетиши керак. Шунинг учун қизларимнинг хаммасига қаттиққўл бўлганман. Ана шуни хисобига Орзиби, Мохира, Шоира қизларим борган жойларида яхши тирикчилик қилиб кета олди. Рўзғор тутиш, одобу – икромдан, ахлоқидан, хулқ атворидан мен рахматлар эшитдим. Келиним хам ана шундай бўлишини истардим. Биринчи келиним бўлгани учун қизларимдан хам афзалроқ кўриб, Худо ёмон кўзлардан асрасин деб фотиха қилардим. Ишқилиб уй-жойимга ўрганиб кетсин, мослашиб кетсин деб Худодан илтижо қилардим. Яхши – хулқ атворларини, одобини, интизомини, оилада тутган ўрнини, ўзини тута блишини, қовоқ – тумшуғини, хафаю – хурсандчилигини қўйингчи хатти – харакатларини зимдан кузатиб борардим. Кўнглим таскин топишлиги учун хамма шароитларни ўйлаб қўйган эдим. Чунки ёш нихол. Хамма ёққа эгсанг эгилади. Лекин синдирмаслик керак. Фақат асраб – авайлаш, уйга мослаштириш, шароитга кўниктириш.
25-феврал куни уйда ёмон вазият пайдо бўла бошлади. Қандайдур кўнглим ғаш. Юрагим сиқилар, ўзимни шу уйда ортиқчадек сеза бошладим. Келинда юзида сўлғинлик, чехраси хеч ёришмайди. Ичида қандайдир дарди бордек эди. Кейин билсам келин – куёвлар ўртасида совуқчилик, ўзаро жанжаллар сезила бошлади. 34-кун эндигина оила қурган бу иккала ёшнинг келишмовчилиги мани қийин ахволга солиб қўйди. Айтишларича эшик пардасининг четидан игна билан тўрт – беш жойидан тугилган калта бир ип топилган. Сабрим чидамай домла Обиджонни олиб келдим. Хамда иккаловини бир жойга ўтқазиб, ўқитиб ташладим. Домла ёшларга анча насихат қилди. Келин – куёв қирқ кунгача чиллалик хисобланади. Бирор жойдан овқатни олди билан емасликни, ўзини эхтиёт қилиш кераклигини айтдилар. Хақиқатдан хам келин мактабда стол устида қоғозга ўраб қўйилган пистани олиб чаққанлигини ва шундан кейин оилада нохуш воқеалар бўлаётганлигини эслай бошлади. Домла ўқиб кетгандан кейин кечроқ ахвол яна оғирлаша бошлади. Соат кеч 4-30 ларда яна домла Зайни акани олиб келдим ва яна ўқитдим. Бу вақтда келинни онаси Хамида опа келинни олдида ўтирди. Бу воқеа 26-феврал куни бўлди. Худди шу куни масжидда йигирма еттинчи числога ўтар кечаси Лайлатул-Қадр кечаси нишонланди. Ана хаёт қанча орзу-хаваслар билан қилинган машаққатли тўйларим эвазига менга берилган мукофотларни қаранг. Хурсандчиликларим узоққа чўзилмади. Қандайдир кўнгил ғаш, юрагим сиқилади. Шу март ойи ичида 9 март куни Собитни ўғли Мирвали хам уйланди. 18-март куни Махсит акам набираси Махмуджон уйланди. Битта кўчага учта келин келди. Хозирча хаёт давом этаяпти. Соғлиғим хам яхши эмас. Дардли кунларим жуда кўп. Кўпроқ юмушлар ўғлим Мухаммад гарданига тушапди. Ишқилиб омон бўлсин. Коммунага аъзо бўлиб ўттиз сотих пиёз олиб келди. Мақсад шуни хам бошини иккита қилиш. Шу сатрларни 20 – март куни Наврўз байрамига ўтар кечаси соат 21:20 да ёзаяпман. Ёмғир ёғаяпти, кўнгил хеч ёришмаяпти. Балки шу нарсаларни ёзиб бекор қилаётгандирман. Балким кейинроқ фарзандларим шу сатрларни ўқиб ўзларининг қандай замонда яшаётганлигини менинг хаётимга таққослаб кўрар. Бизнинг қилган хатоларни балки улар қилмас. Балки яшаш йўлларини энг ўнғай усулларини топиб олар.
Ўн биринчи сентябр 1995 – йили ўғлим Мархабо билан ажралишди. Йигирма биринчи январдан ўн биринчи сентябргача Умирзоқ соғлиғи яхши бўлмаганлиги учун хеч қаерда ишламаганлиги учун ота ва акалари айрим сабабларга кўра ажрим қилиб олиб кетди. Октябр – ноябр ойлари Паркентда уролог доктор Равшанда, ноябр ойини 8-числосигача Норматда ва Тошкентдаги айрим врачларга бориб диагноз қўйдириб юрди. Менинг ташвишли кунларим кўпайиб кетди. 1995 – йил июль ойида Шахноза тўсатдан операция бўлиб қолди. Апендицит бўлди. Умирзоқнинг касал бўлиши, Шахнозанинг операция бўлиши, бозор иқтисодиёти, келинни ажрим бўлиб кетиши, дори – дармонларнинг топилмаслиги ва Мухаммадга дала ишларига бориб қарашиб юришлар мани эсанкиратиб қўйди. Мухаммад 87-сотих картошка, 30 сотих пиёз, 10 сотих помидор, 7 сотих сабзи экди.
Мехнат машаққатлар эвазига 10 тонна пиёз, 7 тоннага яқин картошка, бир тонна сабзи махсулотини даромад қилиб олиб келдик. Лекин оиладаги кўнгилсиз воқеалар хамма даромадни барбод қилди. Умирзоқни тузалишидан дарак йўқ. Ўзимнинг соғлиғим ёмон. Мухаммадга қийин бўлди. Куз нихоятда яхши келди. Шу сатрларни ёзаётган куним 10-ноябр. Кун нихоятда иссиқ. Негадир ер касалми картошка экинлари яхши бўлмади.
1995-йил 16-декабр куни 2 сўм 80 тийиндан пиёздан 8500 килограм сотдим. Пиёз нихоятда арзон. Оилангдаги ёмон кун рўзғорингга жуда катта таъсир қилар экан. 1995-йил 15-ноябрда Умирзоқ Тошкентда ётган бўлса мана бугун 27-декабр 42 кундан бери касалхонада ётибди. Рўзғорингда на барака бор ва на тинчлик. Кўчалар қор, чиройли қиш бўляпти. Шу сатрларни 27-декабр куни эрталаб соат 6-да ёзаяпман. 1995-йил мен учун оғир йил бўлди. Қандай қилай Худога минг қайта шукроналар айтаман. Намоз ўқиб Худога йиғлаб Умирзоқни дардига шифо бергин, йигитлар қатори куёвлик даврини суролмади, ошна – оғайнилари даврасида бўлмади деб Яратганни ўзидан илтожолар қиламан. Эй Худоё Худованда 1996-йилим бахтли йил бўлсин. Мухаммадни уйлантириш, Шахнозани турмушга чиқаришим керак. Олдимда хали кўп муаммолар бор. Ўзинг оиламга қут баракалар бер. 1995-йилда Мохирамга иккинчи фарзандни ато қилди. Исми Равшанжон. Шоирамга иккинчи фарзанд ато этди. Исми Хуснорахон. Орзиби қизим озгина узоқда. Шуларнинг оилалари тинч бўлишини Худодан сўрайман. Ўзимнинг соғлиғим ёмон. Юрак хасталигига бугун 27-декабр куни яна бир қўшимча дард кириб келди. Бир ой бўлдики танамда бир шум (товуш) пайдо бўлди. Хайрон бўламан. Хар 4-5 минутда шовқин беради. Кейинроқ бундан хам тез шовқин беради. Худога минг қайта шукурлар бўлсинким танамда оғриқ йўқ. Фақат товуш бор. Уйда мендан бошқа ташвишлар хозирча етарли. Кимга хам мурожаат қиламан. Охири хайрли бўлсин. Қани чидаб турайчи. Касалхоналар пуллик бўлиб кетган. Дори – дармонлар қиммат. Унча – мунча оилалар касалхонада ётадиган вақт эмас. Фақат Худога яратган Аллоҳга илтижо қилиш. Лекин Ўзбекистон тинч. Бошқа Республикаларда ахвол ёмон. Уруш, овқат танқислиги, келишмовчиликлар. 1996-йил 7-январда Умирзоқни касалхонадан олиб келдим. Рамазон ойи рўзаси 1996-йилнинг 21-числоси якшанба кунидан бошланди. Йигирма олтинчи рўза йигирма еттинчига ўтар кечаси ўша куни Лайлатул Қадр куни бўлди. Пайшанбадан жумага ўтар кечаси ўн бешинчи феврал уйда ифторлик бўлди. Ўн тўққизинчи феврал душанба куни тамом бўлиб, 20-феврал куни Хайит намоз ўқилди. Кун анча совуқ, одам кўп. Мактабларга хам жой қилинди. 1996-йили январ ойи бошида Одил акамни ўт пуфагидан тош олди. Тошкентда операция бўлди. Ўттиз кун рўзани қандай ўтганлигини билмадим. Хар куни ташвишли кун. Умирзоқ Мархабо билан ярашиш арафасида. Яна ахвол қандай бўларкан. Умирзоқдан касал кўтарилиб кетмаган. Онасига қийин бўлди. Бу хам юракдан шикоят қиляпти. Юракка нагрузка тушди шекилли. Бунинг дарди бир. Ўн жонга азоб бераяпти. Фақат докторга олиб боришимни талаб қилади. Докторлар ўғлингизни хеч қаерда касали йўқ дейди. Мени бекорчи ошиқча чиқимлар эсанкиратиб қўйди. Мухаммад ўғлимни топиб келган даромади шундан бўлган қарзга, буни даволаш учун бекорчи дори – дармонларга кетаверди. Оилада аянчли ахвол. Нотинч оилада топган тутганингда барака хам бўлмас экан. Билмадим бу ахвол қачонгача давом этар экан. Мехнатга хам бўйин қўймайди. Қандайин бир синоати бор эслай олмайман. Бу йил иш яна юришмади. Умирзоқ хануз касал, уйда тинчлик йўқ. Фақат мени бошқа тузукроқ докторга олиб боринг дейди. Шу йилни ўзида чилёсин қилдирдим. Парпи бувага зиёратга олиб чиқдим. Красногорскийда Сотволди акага бир хафта қатнаб ўқиттирди. Жуковскийда пуллик хизмат корейс Ли Виталийга олиб бордим. Яна келиб Баходирда, Равшанда, Топилда ва бошқа докторларда ётди. Қўйингчи нихоятда қийин ахвол. Уйда хузур халоват йўқ. Хеч кимни гапига қулоқ солмайди. Устига устак дехқончилик бўлмади. Пиёздан беш тонна хосил бўлди холос. Бир гектар картошка касалланиб кетди. Қўшалоқ ташвиш, боғдан факат тирикчилик қилиб тушдик холос. Фақат сабр қилиш, чидаш керак. Ишларим юришиб қолар деб Худодан нажот сўрайман. Мухаммад доим далада. Шу болага қийин бўлди. Умри узоқ бўлсин. Онаси қариб кетди. Юзларига ажин тушди. Қани кўрайликчи хаёт яна қандай давом этаркан.
1996 йил 9-январ шанба куни эрталаб соат 9-30 ларда Олим амаким оламдан ўтди. Намозгарга дафн маросими бўлди. Жуда қисқа умр. 1936-1996 йил олтмиш йил умр кўрди холос. Нихоятда машаққатли умр. Фарзандлари иморат солган. Азизларим яқин қариндошларнинг бошига тушган мусибатдан хам хабар топар экансан. Ич-ичингдан ачиниб хаяжонга тушар экансан. Ўзингни ноқулай сезар экансан.
1996 – йил 10-декабр Мурубат холамни ўғли Камол қамалган эди. Шу куни Қўйлиқда касалхонада ётган экан. Вафот этди. Пешинга чиқарилди. Ўзим мурдани ювишда қатнашдим. Кўкрак қафасини очган. Ип билан тикиб қўйибди. Қариганда Алам акага, Мурубат холамга қийин бўлди. Хайхотдек уйда чол – кампир, бир келин ва набираси билан бирга қолди.
Умирзоқ хали хам касал. Устига устак хотиним билан яраштирасиз, мен келин билан гаплашиб келдим деб мени қийин қистовга олмоқда. Бирорта иш қилишни бўйнига олмайди. Қизни ота – онасини олдига чиқсам бир қанча шартларни қўяди. Мани юрагимни эзади. Уйимда хар куни жанжал. Умирзоқни хеч нимага тушунтириб бўлмайди. Уйимда на хузур на халоват бор. Юрагим сиқилар. Оила тикланса яна қандай ахвол бўларкан. Эру-хотин гарангмиз. Қани бизни яна қандай ташвишлар кутаётган экан. Бизларга хар куни қандайдир ғам – ташвишлар тайёр туради. Биз чол – кампир худди шундай ишларга мухтождай.
Тўйлар хам нихоятда кўп бўлмоқда. 1996-йил 19-декабр пайшанба куни эрталаб Мархабони олиб келдим. Умирзоқни оиласини тикладим. Домлани олиб келиб қайтадан никох ўқиттирдим. Энди инсофини берсин. Нихоятда қийналдим. Қандай бўларкан охири билолмадим. Худодан фақат шуларни оиласини тинчлигини сўрайман холос. Уч тўрт кун дам олиш мақсадида Олима Орзибиникига кетди.
1997 йил 1-январ куни пешин намозига тахорат олиб кийинаётган вақтимда юрагимда қаттиқ оғриқ бўлиб, скорийда касалхонага тушдим ва Дилафрўзда 13 кун даволаниб чиқдим. Олимани ахволи меникидан хам ёмон. У ўзига олмаяпти касалликни. Оёқлари тинимсиз оғрийди. Қўллари тинимсиз жонсизланиб увишади. Юраги ўйнайди, кечалари уйқусиз, ўтириб чиқади. Фақат уйни ўйлайди. Бола чақани ўйлайди. Ўзи билан соғлиги билан иши йўқ. Менку эркак одамман. Хар куни жамоат ичида юраман. Халқимиз ташвиши, кўпроқ рахбарлик лавозимларида ишлаганим учун. Лекин Олима фақат уйда бўлгани учун юраги сиқилади. Кимлардандир хижолатда қолиб яшайди. Онаси хар нарсани кўнглингга олаверма дейман, афсус.
Азизлар мен ўзим рози бўлиб махалла оқсоқоли бўлганман. Битта оилада бўлаётган ғам – ташвишларни қаранг. Мен оқсоқол бўлиб ишлаган вақтимда олти юз хўжалик оилани бошқарганман. Гохида жуда оғирлик қиларди. Одамларнинг илтимосларини хаммасини бажариш нихоятда оғир. Сиздан фақат сабр ва кечиримлилик талаб қилинади, чидайсиз, иложингиз йўқ.
1994-йил 24-август 434-сонли қарор билан махалладаги кам даромадли оилаларга ёрдам берила бошланди. 1997-йил январ ойига келиб моддий ёрдам пулининг миқдори 900 сўмдан 1800 сўмгача етди. 1997-йили 20-декабр 437-сонли қарор билан болаларга бериладиган нафақа пули хам махаллага ўтказилди. Мен хамон махалла оқсоқолиман. Жуда ишлар кўпайиб кетди. Бир бола учун 300 сўм, икки бола учун 600 сўм, уч бола учун 840 сўм , тўрт ва ундан ортиқ учун 1050 сўм миқдорда пул бериладиган бўлди. Олти юз хўжаликдан 224 – оила нафақа пулини олди холос. Жон бошига 417 сўмдан тушган оилалар олди. 417-1000 сўмгача тушган оилалар ололмади. Эрлари ишламаган оилалар эса ишсизлар оиласи хисобланиб, бу пулдан махрум бўлди. 1997-йил йигирма олтинчидан йигирма еттинчига ўтар кечаси чоршанба кечаси Лайлатул Қадр кечаси бўлди. Сизнинг оилангизга пул олиш қонун бўйича тўғри келмаяпти деймиз холос.
Исломга роса яхши имконият берилди. Радио ва телевизорлар, матбуотлар бемалол. Диний китоблар, хадислар, Қуръон китоблар бемалол сотила бошлади. 1997-йилда Паркент туманида масжидлар сони йигирма еттитага етди.
1997-йилнинг 21-март куни мени 60 ёшга тўлган куним бўлди. 17 – март куни Паркент тонги рўзномасида Тўйчи Дўсматов мени бутун хаётим давомида қилган ишларим, ўн йилга яқин махаллада олиб бораётган ишларим хақида матбуотда эълон қилди. 60 ёшимни айни Наврўз кунига тўғри келганлиги билан муборакбод қилди. Эрталаб 800 килограммга яқин гуруч дамланиб элу - юртга ош берилди. Худди шу вақтда элу – юрт ичида Холтаев Туроп район хокими мени хизматларимни хисобга олиб, фахрий ёрлиқ билан мукофатлади ва шахар хокимлигига хамда хайрия жамғарма бошчилиги остида менга қарсаклар остида район хокими тўн кийгизди. Бу юксак ишонч ва мукофат учун миннатдорчилик изхор қилдим. Кечқурун махалла оқсоқоллари, қўни қўшнилар, шахар хокимлиги, хоким муовинлари хамда Махмуд Тоиров бошчилигида, хамма қизларим, ёру- биродарларим билан кичкинагина юбилей кечаси уюштирилди. Бешкаппада Самад, Зукриддин ва Мирғани бошчилигида Наврўз тантаналари ўтказилиб, базм кечаси ташкил қилинди. 22 ва 30 – март кунлари элу – юртга халим тортилди. Айниқса Наврўз сайллари туманимизда, хамма махаллаларимизда тадбирлар ўтказилди. Районимиздаги стадионда кураш бўлиб учта енгил машина тикилиб, иккитаси Паркент районига, биттаси Фарғона районидан келган полвонга берилди. Айниқса кураш ишқибозлари туманимизда кўп бўларди.
1997 йил 12 – август кунида Умирзоқ ва Мархабо қайта ажрим бўлди. Ориятга қолдим. Ахволим яна оғирлашди. Мархабо қўлида бир ярим яшар ва қорнида яна хомиладор бўлиб кетди. Умирзоқни дардини, касалликларини ёзишга ожизлик қиламан. Ишлашни хаёлига хам келтирмайди. Бор топганим шу болани дарди билан кетаяпди.

Туманимиздаги янгиликлардан гохида фахрланасан, гохи кунлар холат ўзгариб қолиб қилаётган ишларимиздан хаёлга хам кетиб қоласан. Худди дахшат қиш совуқ бўлгандек. Гохо жазирама иссиқ бўлгандек сезасан ўзингни. Фақат сабр сабр. Аллоҳимни энг гўзал сўзлари кунимга яраб қолади.

Вақти келиб ислом динига рухсат берилди. Масжидлар сони кўпайиб кетди. Ёшлар динга берилиб кетди. Аммо масжидларда вахобийлар деган иккинчи бир тоифа намозхонлар пайдо бўлиб қолди. Булар ёшларни ва кўп намозхонларни чалғита бошладилар. Муфтий хазратларига ва домла – имомларга буйруқ берилди, буларга эргашмасликка ва буларга намоз ўқитмасликка. Айтишларига қараганда бу тоифа намозхонлар Пайғамбаримиз (с.а.в.)ни тан олмас ва фақат Аллоҳга сиғинар экан. Мустақил фикрли бўлмаган одамлар хар томонга чалғиб кетар экан.
Худо хохласа Мухаммадни уйлантириш ниятим бор. Аллоҳ ўзи мададкор бўлсин. Фақат хонадоним тинч бўлишини Аллоҳдан сўрайман. Уйга чиқар эканман бисмиллахир рохманир роҳийм сўзи ёдимда бўлади.
1997 йилнинг 1-декабр куни Зохидов олдидаги бинога кўчиб бордим. Ремонт қилиб, Умирзоқ оиласи бузилиб бўйдоқ юрибди. Бозорга бориб сомса сотишга ўрганди. Ишқилиб шундай ишлар билан машғул бўлиб юрса хам майлига келажаги нима бўлар экан билмадим.
1997-йил 31-декабр куни оғиз ёпиқ рўза тутилди. Хар йили келадиган рўзаю – рамазон ойини кутиб олиш насиб этди. Рўза ойи шифо ойи дейилади. Ўттиз кунлик рўзаларни тутиш насиб этди.
Мухаммад уйлантирадиган, Шахнозани чиқарадиган, кетидан Шерали йигит бўляпти, Гулноза бўй етяпти. Умирзоқни кўп йиллик хаста бўлиши мени оиламда қанча орқага кетиб қолишлик сабабчиси бўлаяпти. Инша Аллох ўзига шукур бир кун дард берган Худо бир кун шифосини берар. Ният қилган ишларим хам битиб кетар. Сизларнинг тан жонларингиз соғ – омон бўлсин. Шоира қизим учинчи боласига хомиладор. Худо оқ йўл берсин. Яхши ният ўғил бола ато этсин. Умр билан ризқи билан келсин. Узоқ жойларда юрган Орзиби қизим болалари билан омон бўлсин, Мохира қизимнинг тан – жони соғ бўлсин. Ада йиқилдим деб кўзлари кўкарибди, кўзини ичида қизил доғ тушиб қолибди. Худо шифо берсин. Қарияларни бир гапи бор. Қари билганни пари билмас дейди. Уйда битта бемор бўлса хамма бемор. Бу гаплар бежизга айтилмаган. Битта ноқобил фарзандиз бўлса хаммани хавотирга қўяди. Не хаёллар билан кунни кеч бўлганлигини билмай қоласиз. Шу болани тўғри йўлга солгунча кўп азият чекасиз. Ота – она билан кўришганда дилдан кўришинглар. Бағрингизга босиб қучоқлаб, юз кўзларидан ўпиб, дийдорларига тўйиб кўришинглар. Ота ва онанинг шунинг ўзида кўнгли таскин топади. Фарзандининг мевасини шу вақтда егандек бўлади. Мен 1998 – йил 21-мартда 61 ёшга тўламан. Хали олдимда тўртта фарзандни уй-жойли қилиш, уларни жой-жойига қўйишдек тоғдек юкларим турибди. Хавотирдаман. Чунки ота – онам мени ёшимга етмай вафот этган. Ёшим шуларни жой – жойига қўйишга, сизлар учун керак бўлган муаммоларни хал қилиб беришга етса бўлгани, Аллоҳга минг қайта шукрлар бўлсин. Дуоларим ижобат бўлсин. Бир – бирингизга мехрли ва мухаббатли бўлинглар. Оилангизда тўқ бўлганингизда хурсанд, йўқ бўлганингизда хафа бўлманглар. Кеча қоронғу, кундуз ёруғ бўлишини унутманглар. Эрларингизни дуо қилинглар. Хеч бир оилани эркаксиз қилмасин. Эрлар оилани устуни, сиз аёллар эса фариштасисизлар. Ана шу кунларда мен жуда хурсанд бўлиб шу нарсани ёзаяпман. Шерали ўғлим хар куни рўза тутиб, таробих намозларига чиқаяпти. Қўшни Махсит бувасини хам таробих намозига етаклаб келиб, кейин уйига киргазиб кетади. Хурсанд бўлган жойим яна шундаки Худо хохласа бизлардан кейин бир калима Қуръон тиловат қиладиган фарзандимиз кўз олдимда намоён бўлди. Омон бўлсин. Юзларида нур бор шу боламнинг. Худо ёмон кўзлардан асрасин. Хар қандай нарсани тирикчиликда қилинглар болаларим. Хурматли қизларим яна сизларга ўтиниб илтимос қиламан. Яхшиларга тахассуб қилинглар. Шунга эришасизлар. Лекин ўз эрларингизга палончи бой бўлиб кетди, уйларини қаср қилиб юборибди. Мана бундай жихозлар олибди, биз бўлсак бу ахволда ўтирибмиз деб эрлар кўнглини ранжитманг. Уларда ўзингизга нисбатан қахру – ғазаб уйғотманг. Сиз хам сабр қилсангиз, оилада тежамкор бўлсангиз эришасиз ўша холатга. Кўрпангизга қараб оёқ узатинг. Хар нарсага ташвиш қилиб юзларингизга ажин туширманг. Тинч ва осойишта яшанг. Айрим хонадонда дунёси кўп, уйида нуқсони хам кўп, жанжали хам кўп. Хузур – халовати йўқ. Лекин айрим хонадонлар ўртача яшайдилар, борига барака қиладилар. Юз кўзларида табассум, чехраси очиқ. Халол – ризқ топиб ейдилар. Хонадонларида эса файзу – футур. Ана шундай тоифадаги кишилар бўлинг. Ана шу жойга келганда Шерали ўғлим ада тахорат суви қилиб қўйдим эрталабки намозга деб фикримни бўлди ва тахоратга шошилдим. Хозирги ишлар шу йўсинда кетмоқда.
1998 – йил 2-февралга ўтар кечаси соат 2:30 лар уйқум ўчган. Дарду фикрим Мухаммадни уйлантириш. Умирзоқни оиласи икки боласи билан бузилган. Келинимизнинг ўзи арзимаган сабаблар билан кетиб қолаверади. Оила қуришга мутлақо тайёр қиз эмас экан. Олдинги ажрим бўлиб кетганида хам болани онасини уйида туққан эди. Яна ўзини розилиги билан яраштириб қўйган эдим. Уйга келиб яна қорнига бола солиб аразлаб эрталаб кетди, кечқурун машина олиб келиб, мол-мулкларини олиб кетди. Эрталаб отаси қанча бехурмат қилди, хатто юзларимга қўл ташлади. Энгагимни бураб хақорат қилди ва ўз қизини қанча одамлар ичида қизимни ўйнашини топиб берасан деб ўз фарзандига доғ тушурди. Бу сўз фақат эр – хотин ўртасида бўлган воқеа экан. Биз бехабармиз. Сабрсизлик оиласини бузилишига сабаб бўлди ва кейинги боласини хам онасини уйида туғди. Умирзоқ бу воқеалардан кейин бозорда бир ой сомса сотди. Ўша ерга яна қайта тушиб, йўлда Шахнозани ушлаб катта фарзандини зўрлаб кўрсатибди ва яна қайта учрашишибди. Бу қўғирчоқ ўйин воқеалар мени хафсаламни пир қилиб юборди. Бу аёл билан оила қуриб яшаб бўлмайди. Яна қайта ярашиш ниятида Умирзоқни йўлдан ураяпти. Мен кечирмайман. Бу кўнгилсиз воқеалар юрагимни кемиряпти. Мухаммадни хаёти қизиқтиряпти. Яна мени қандай хаёт тақазоси кутяпти экан. Эх қандай орзу – хаваслар, ёзиб улгура олмайсан. Мен орзу – хавасларимни, ғам ва ташвишларимни, хурсандчилик кунларимни, янгиликларни, ўзгаришларни, муаммоларни фақат ёзиб қолдириш билан рохатланаман. Ўзимга ошиқча юк қилмайман. Бу воқейликни кейинроқ болаларим, набираларим, эвара чевараларим насиб қилса ўқийди. Ўзларининг хаётларига тажриба қилиб олади ва мендан қолган, кўз нурларим кетган хар бир сатрларни хазина деб биладилар. Эх аттанг 1998 йили бутун болаларимиз лотин алифбосига ўтиб кетди. Бу ёзма ёдгорликни ўқий олмайдилар. Мохинур, Мафтуна, Диёра, Хуснора, Тўлқинбой, Равшанбой ва бошқа набираларимга ўз оналари ўқиб беринглар. Йиғланглар, кулинглар, таажжубга тушинглар, хаяжонланинглар, бир калима Қуръон ўқиб астойдил кўз ёш тўкиб хаққимга дуо қилинглар. Мен барибир эшитаман. Кўриб тураман. Сизларнинг дуоларингиз ижобат бўлади. Менинг рухим шод бўлади. Ота – онани рухи шод бўлса ўзларингиз тетик бўласизлар. Ишларингизда ривож бўлади. Мен ўтирган жойларни кўзларингга суртинглар, хар бир қарич ерда , хар битта михда , хар бир дарахт шохида, ток новдаларида хатто уйларингдаги дарахту, анжир новдаларда менинг панжа изларим бор. Ховлиларингда оёқ изларим бор. Унутманглар асло унутманглар.
1998 йил дехқончиликка оғир йил бўлди. Намгарчилик кўп бўлиб токлар яна рак касалига мубтало бўлди. Дала дехқончиликларига жук деган бир бало тушиб ( картошкага) жуда қийнаб юборди. Шира тушди. Шуни оқибатида қийинчилик бўлиб картошкалар бўлмади. Нарх – наво қимматлашиб кетди. Бир кг ёғ 300-350 сўм, бир кг гўшт 400 сўм, бир қоп ун 2150 сўм, бир кг гуруч 100 сўмга чиқти. 1998-йил 14-ноябр куни Тўлқинбой ва Равшанбойларни хам суннат тўйи бўлди. Топил қуда хамма набираларини қўшиб қилиб берди. Куз нихоятда яхши келди. Тўй очиқ хавода кундузи бўлди. Тўлқинбой болам тойни миндингми ? Равшанбойни хам миндирдингми десам дода иккаламизга битта той опкелдизми деса роса кулибман. Юрагим қувониб Тохирга айтибман ( Тохир шу вақтда Коммуна колхозида раис вақти) у хам кулди. Суннатини доктор Топил қилди. Худоё Худованда Орзиби қизимга, Шоира қизимга хам ўғил болалар ато қилгин. Булар тўйда ўйнайди. Кўзларида, юзларида қандайдир алам , ғашлик сезилиб туради. Мирсоатга тойни етаклаттирдим. Ният қилинг сизга хам ўғил берсин деб. Бу дунё шундай экан кимгадир шодлик, кимгадир додлик ато этган эй Худо фарзандларим айниқса қиз болаллар муғлик яратилган, қолганларига хам ўғил болалар ато қилгин. Бировни хонадонида кўнгилларини яримта қилмагин. 1998 – йил 21-ноябр Умирзоқ Тошкентдан касалхонадан келган. Озгина ўзгариш бор. Хозирча яхши. Лекин хамон ташвишдаман. Негадур оилада хеч иш юришмаяпти. Мухаммадни уйлантириш ман учун нихоятда ташвишли. Ишқилиб охири хайрли бўлсин. Хозирги очиқ хавода жуда тўйлар кўп бўляпти. Эй Худо мани хам йўлимни очгин, дуоларимни ижобат қилгин деб Худодан сўрайман. Ёшим 61 дан 62 га қараб кетаяпти. Болаларни жой – жойига қўйишга умримни етказиб бергин. Худойим ўз кўзим билан кўрай, озгина бўлса хам булардан рохат-фароғат кўрай, дуоларимни ижобат қилгин.
Аллоҳга шукр Мухаммадимга қуда бўлганимга ўн беш кун бўлди. Бугун уйимга келин тушади. Кунлар исиб, очилиб кетди. Ниятим тўйларни яхшилаб ўтказиб олиш. Худоё худовандо келинимни оёқлари қутлуғ келсин. Хонадонимга бахт келтирсин. Нихоятда хурсандман. Тўйлар яхши ўтди. Махмудвой тўйни очиб берди. Турғун раис тўйни соат 10-30 да тугатиб фотиха қилиб берди. Нихоятда тўйлар завқ – шавқ билан ўтди. Кичик уйда Омила бошчилигида тортишув, мунозара, бахслар бўлди. Ман, Омила, Орзиби ўз фикрларимиз билан хазил-мутойиба қилиб чақ чақлашдик. Аллоҳга шукр. Тохир ва Омилага минг маротаба рахмат. Санаториядан келиб бўлса хам тўйларимга бош бўлди. Аллоҳ мартабасини бундан хам зиёда қилсин. Қизларимга ва куёвларимга минг маротаба рахмат. Жуда яхши беминнат хизмат қилишди.
1999 йил 18 январ душанба куни рамазон хайити бўлди. Қиш чилласининг йигирма учичи куни . Аллоҳга шукр махалламиз тинч, юртимиз тинч, одамлар мехр – оқибатли, бир бирига мехрибон. 1999 йилда узумларни совуқ уриб кетди. Паркент туманида умуман узумлар бўлмади. Хатто болалар тўйиб узум емади десак хам бўлади. Дала дехқончилиги Мухаммад қирқ сотих пиёз экди. Ўн тонна пиёз хосил олдик. Паркент зонасида пиёз яхши бўлганлиги учун нихоятда арзон. Бир килограми 15-20 сўм. Мухаммадни тўйидан кейин анча қийналиб қолдик. Узум йўқлиги, анжирларни хам совуқ уриб кетганлиги учун нихоятда қийналдик. Умирзоқ хамон ўша ахволда. Ўзгариш йўқ. Фақат касалман деб уйда ётади. Ишлашни хаёлига хам келтирмайди. 1999 йилда Шоира қизим хам уй солиб эсон – омон битириб олди. Одамларнинг кайфияти яхши эмас. Бир кг қўй гўшти 550 сўм, ёғ 375 сўм, бир қоп ун 4300 – 4500 сўмгача, бир кг гуруч 250 сўмгача. Фақат дехқонларни махсулоти арзон. Тўйлар, уйлар қилиш нихоятда оғирлашиб кетди. 1999 йил Республикада оғир йил бўлди. 16-феврал куни Тошкентда хукумат идоралари, одамлар уйлари портлатилиб, 13 тага яқин одам ўлди. Қанча ярадорлар. Вахобий, хизбу тахрир деган оқимлар юртни хар хил ташвишларга қўйди. Паркентдан хам тўққиз нафар йигитлар ота-онасини, оиласини ташлаб бадарға бегона юртларга кетиб қолди. Вахобийлар хамон юртда қўпорувчилик ишларини олиб бормоқдалар. Одамларда қандайдир хис – туйғулар қўзғалиб қолган. Худога минг қайта шукрлар бўлсин Мухаммад хам 1999 – йили 22-октябр куни фарзандлик бўлди. Лекин оилада яна бир ташвиш. Зиёда келинни кўзи ёриши оғир ўтди. Кечаси иккиларда операция қилиб олинди. Худога минг қайта шукрлар бўлсинким она бола иккаласи хам соғ омон. Иккинчи ноябр куни уйга олиб тушдик. Буёғига Худо ўзи мададкор бўлсин. Молиявий томондан жуда қийналдим. Ота – оналари хам ёрдам бериб турди. Бечоралар қаттиқ азият чекди. Энди нима қиламиз , Худонинг иродаси. Ўзлари омон бўлишсин. Бандани тақдирида нима бўлса кўраверар экан. Бундан қочиб қутилиб бўлмайди. Оиламиз ташвишига хамма чиқарган қизларим хам шерик бўлди. Бечоралар доимо биздан хабардор бўлиб турди. Мохинур, Мафтуна, Тўлқинвой, Равшан, Диёра, Хусноралар хам катта бўлиб эсини таниб қолди. Омон бўлсин хаммаси. Хали амалга оширолмаган ниятларим кўп. Қиз болалар муғли экан. Қизларим айримларингга қилиниши керак бўлган бази бир муаммоларни қилиб бермадим. Хозирча тирикман Худога шукр. Юрагим уриб турибди. Умидим катта. Орзулар хам аста секин рўёбга чиқиб қолар. Уйқу ўчиб кетган. Миямда қандайдур шовқин кундан кунга кучайиб бормоқда. Хали Шахноза, Гулноза, Шералини жой-жойига қўйишим керак. Хали Умирзоқни бу ахволда юриши, фақат Мухаммадни кўпроқ мехнатга боғланиб қолганлиги ташвишлантиради. Қиш мавсумида бирор жойга бориб асабимни бир даволатиб келай дейман. Лекин молиявий томон хозирги бу шароитда оғир. Оналарингнинг ахволи меникидан хам оғир. Кимга хам оғирлик туширасан. Шерали ёш, Мухаммадга жабр. Эй Худо шунчалик ақл заковат берганингга, элу-юртга аралаштириб қўйганингга, жамоат билан бирга қилганинг учун минг бора шукур. Ўзинг кечиргин ўйларимни, оиламни ўзинг сақлагин. Беморларга шифо, ёшларга умир бергин. Кечагина туғилган норасида неварам Дилшодани насибасини улуғ қилгин. Умрини узоқ қилгин. Ризқини тўлиқ қилгин. Шу неварам хонадонимга бахт келтиришини Ўзингдан илтижо қиламан. Улуғ айём жума кечаси дуоларимни ижобат қилгин. Эй сарвари олам болаларимга инсоф бергин. Узоқ бемор бўлиб ётиб қолишлардан ўзинг сақлагин. Набираларимни хам, келин, куёв бўлиб тўйларини кўришимни насиб айлагин. 20-ноябр кундузи Холтаев Топилни қизи Зулфияни тўйи бўлди. Куз вақти кечгача ёмғир бўлди. Тўй нихоятда яхши ўтди. Ўйин кулгу Туроб хоким, Топилвой, Тохир хамма ака – укалар ўйинга тушиб хаммани лол қолдирди. Невараларим Тўлқинбой, Равшанжонлар хам ажойиб ўйинлар қилди. Бир воқеани ёзмасдан иложим йўқ. Тўлқинбой неварам олдимга келиб додажон мана шу 50 сўмни олинг деб қўлимга тутқазди. Ўзимда йўқ хурсанд бўлдим. Ёнимда хоким Туроб, Мирғулом, Хусанов Собир, Баратов хоким ва хоказо одамлар ўтирган эди. Пулни олиб дуо қилиб яна қайтариб бердим. Лекин норози бўлиб пулни қўлига олдида қайтиб тўйхонага кетди. Бу нарсаларни Туроб кузатиб турган экан. Содиқ ака нотўғри қилдингиз бола юракдан тўлқинланиб сизга биринчи ойлигини бердику. Чунки у тўйда ўйнаб, мехнат қилиб пул ишлади. Шу пулни ўзи хазм қила олмай сизга додажонисига чин дилдан берган эди. Сиз уни олмадиз. Боланинг райини қайтардиз деди. Айтиб қўяй сизга яхши фарзанд биринчи олган маошини доим сизга беради. Набирангиз худди шундай қилди деди. Кўзимга севинганимдан ёш келди. Етти ёшли норасида болани менга қилган муруввати мени ўйлантириб қўйди. Бу харакатни юрагимга сиғдира олмай қудам Топилга айтдим. Топилвой неварангиз Тўлқинбой тўйда ўйнаб ишлаган 50 сўм пулини сизга эмас менга олиб келиб берди дедим. Топил қудам шунда неварам тўғри иш қилибди. Чунки Тўлқинбой хар куни мен билан бирга сизни эса хар замонда кўради. Лекин пулни олмай нотўғри иш қилибсиз деди. Мен ўзимни ноқулай сездим. Худди ўзимни гунохкор боладай хис қилдим. Неварамга узоқ умр тилаб дуо қилдим. Ана сизга битта тўйда олган таассуротим.
1999 йилни 9-декабр куни рўза бошланди. Саккизинчи декабр куни таробих ўқилди. Ман 10-декабр куни кечаси хирургия бўлимига бориб операция бўлдим. Грижа билан. Мухаммад олиб ётди. 18-декабр куни уйга қайтиб чиқдим. Лекин рамазон рўзасини тута олмадим. Декабр ойлари кунлар исиб, ёз бўлиб кетди. Касалхонада ётиш нихоятда оғир. Хаммаси маблағга келиб тақалади. Дори – дармонлар қиммат. Кайфиятим яхши эмас. Зиёда операция, ўзим операция. Юрак касалим, миямдаги шовқин ва яна қўшимча бу дард мени яна ташвишга қўйди. Аллоҳ яна мени бир карра синовдан ўтказди. Аллоҳга минг шукур секин ишга тушяпман. Махаллани иши билан банд бўлиб юрибман. Туроб Холтаев 5-декабр куни иккинчи маротаба Олий Мажлисга депутат бўлди. Номзодини хамма қўллаб қувватлади.
2000 – йил 2-март кечаси 3-30 уйда Олима йўқ. Омилани туғилган кунига кетган. Шоира болалари билан. Уйқум ўчди. Кунлар исиб кетяпти. Бу йил қиш хам яхши бўлмади. Ерда намлар йўқ. Одамлар пиёз эртанги картошка экиш харакатида. Мухаммадни ўн тоннага яқин пиёзи уйда. Савдоси чиқмай ётибди. Жуда арзон. Ўн сўмга хам харидор йўқ. Юртда тўйлар кўп. Барибир хаёт давом этмоқда. Нарх навода доим ўзгариш. Уйда хамон қандайдир бир ташвиш. Умирзоқ хамон бемор, Олимада хам қандайдир кунларида ожизлик сезиляпти. Барибир хаёт давом этиб турибди. Одил акам яқинда жигули машинаси олди. Умарга бугун соат 11 да Худойи қилиш арафасида. Қўшним Ёқуб акам оламдан ўтди. Қирқини қилиш арафасида. Аллоҳдан кечалари доим оиламга тинчлик сўрайман. Омонлик бўлишини, фарзандларни жой – жойига қўйишни набираларимни яхши улғайишини чиқарган қизларимни хонадонларида тинч тотув ўтиришини тилаб қоламан. Юртимизни тинч ва осойишта кунларига кўз тегмасин.
2000 йил йигирманчи апрелда Туроб Холтаев Республика сув хўжалиги ва қишлоқ хўжалиги вазирлигига кўтарилиб кетди. Паркент халқи билан катта залда хайрлашиб кетди. Одамлар қарсак билан иззат – хурмат билан кузатиб қўйишди. Туроб омадли инсон. 2000 – йил январ арафасида Президент аппаратига ишга кўтарилиб кетди.
Шарифа нақадар бахтли аёл. Хуррам хам Тошкент университети Германисти доктор унвонига эга бўлган ажойиб инсон. Ўта ташкилотчи. Таржимон. Шарифа хам Олий Мажлисга депутат бўлиб сайланди. “Ўзбекистонда аёллар маданияти” деган китоби, хамда Шарифани “Хизир булоқ” деган достони менда сақланган. Омон бўлишсин булар. Элу – юрт назарига тушган одамлар.
Бу йил нихоятда ёз иссиқ келди. Бирор марта ёмғир ёғмади. Узум ва мевалар нихоятда сероб бўлди. Лекин дехқончиликларга кўп касалликлар тушиб дехқонларни жуда қийнади. Мохира бу йили катта қилиб иморат солди. Пишган ғишт билан яхшиликларга насиб этсин. Тўй – тамошаларини кўрайин, Тўлқин ва Равшанжонларни.
Туроб кетиб Қибрай туманидан Мирзамашраб Раззоқович Куччиев деган 46-ёшдаги бир йигит хоким бўлиб келди. Яхши йигит экан. Мен одамларни талаб ва истаклари билан қабристондан ўн етти метр узунликда ўн метр кенгликда жанозахона қурдиришга бош бўлаяпман. Шу кунгача деворларини битказдим. Ғишт завод хамда тўққиз мингта ғиштни Тохир ёрдам берди. Халқ пул йиғиб хашар йўли билан қиляпмиз.
Бугун 5-октябр. Хамон ёмғир ёғмоқда. Узумлар сасишга тушди. Ёмғир 25-октябргача давом этди. Одамлар 26-27 октябрдан картошка ковлашга тушди. 15-октябр чамаси Шахнозага фотиха патнис олдик. Худо хохласа тўй қилиш тараддудига тушиб қолдик ванихоят 2000 – йил 16-ноябрда пайшанба куни қиз мажлис бўлди. Озгина ёмғир ёғди. Кейин кунлар исиб кетди. 20-ноябр сешанба куни чаллари бўлди. 2000-йил 26-ноябр куни эрталаб Олима касалхонага тушиб қолди. Ўнг оёғи қаттиқ шишиб кетган ,баданида қаттиқ оғриқ. Хирургияга ётқизилди. Рамазон ойининг биринчи бошланиш куни эди. 29-ноябр куни баданидаги оғриқ кетган, лекин оёқларининг иши кетмаган. Худо ўзи шифо берсин. Шахнозани тўйида қаттиқ чарчаган. Шундай улуғ Рамазон кунларида Олимага шифо берсин. Тузалиб чиқиб болаларига ўзи бош бўлсин. Хали олдинда Гулноза, Шерали ўғлимиз бор.
Жанозахона қурилишини кузга томон битказдим. Охирида хокимни биринчи муовини бўлиб ишлаб турган Хожахмедов Зайни иморатни устига 150 та шиферни винзаводдан, 50 та коммунадан Тохирдан ва 50 та ёрдам қилиб олиб берди. Мани бошчилигимда хашар йўли битказилган жанозахона 500 ўринли эди. Намоз жума куни шу қурилишга ёрдам берган жами ташкилот ва хизмат қилган одамлар хаққига дуо фотиха берилди. Кўкламги ишлари шувоқ ва дераза эшиклар тагини бетонлашни хоким ўз зиммасига олди.
Биродарларим ман шу ахборотларни, маълумотларни, хар ойдаги, хар бир йилдаги нарх наволарни эринмай ёздим. Бу хам сизлар учун бир тарих, тўйларни, тўкин – сочинликни, хурмат – иззатни, мехр – оқибатни, 1941-45-йиллар дахшатини , оилавий можароларни, хаётий кунларни, хатто сенларни эркатой ёшликларингни, набираларимнинг қилган қилиқларини ёзиб сизларга қолдирдим. Сиз ўйламанг адамни бошқа қиладиган иши йўқ эканми, шуларни қийналиб ёзишни нима кераги бор экан деб, йўқ асло ундай эмас. Мен иғволардан узоқ юрдим. Хатто уйқусиз бўлган тунларим хам бесамар бекорга ўтқазмадим. Фикрларимни бошқа хаёлларга олиб бормадим. Китоб, газета, журнал ўқишга ва шундай хотираларни сизларга ёзиб қолдиришга қарор қилдим. Сизлар менинг хурматимни жойига қўйсаларингиз, отамнинг арвохи чирқиллаб қолмасин десаларингиз ана шу хазинани тоабад кейинга авлод невара, эвараларимга сақлаб етқазинглар. Чунки бу отангни мехр қўри, панду насихатлари, зерикканингда ўқисанг қалбингда бир ўзгаришлар бўлади. Сани сабрга, бардошли, чидамли бўлишга ўргатади. Айниқса умр йўлдошларинг билан тиниб тинчиб тотув бўлинглар. Мен хатто одамлар ўртасида бўладиган нопок харакатларни хам ёздим. Жамоат жойларида ана шундай одамга ёқмайдиган харакатлар қилиб обрўсизланиб қолманглар. Сизларнинг орқангиздан одамлар хавас қиладиган бўлсин. Шундай яшангларки, мазмунсиз йиллардан, маъноли кунларингиз кўп бўлсин. Эр – хотин бир – бирларингизни орзиқиб кутиб олинглар. Юзларингиз тиниқ, рухларингиз тетик бўлсин. Эх аттанг умр қисқа экан. Шу қисқа умрни бехуда ўтказманглар. Савобли ва хайрли ишларни қилиб юринглар. Садақа радди бало дейдилар. Бешта бармоқларимиз мехнат қилар экан энг кичик бармоқ бўлган жимжилоқни мехнатини садақа қилиб чиқариб қўйинглар. Сизлардан етим – есирлар, чор – ночорлар бахра олсин. Уйда йиғин қилганларингда албатта мухтож оилаларни, ғарибларни, гўдакларни дуоси мустажо бўлади. Хар йили закот беришни, Аллоҳ йўлидаги рўзаю рамазон ойидаги фитр рўзаларни ночор оилаларга бериб юришликни унутманглар. Эххе ёзаман десам ёзиб адо бўлмайдиган ишлар кўп. Хаёт сизларга ўзи ўргатиб боради. Бу дунё имтихон дунёси, қўлларингиз мехнатда, дилларингиз Аллоҳда бўлсин. Мана шу дафтарда 156 бет ёзув бор. Хар бир варақнинг бир бетида қирқ қатор мисра ёзилган. Демак бир вароқда саксон қатор ёзув ўз аксини тутган. Ана ўзингиз ўйлаб кўринг отангизнинг муборак қўллари хар бир вароқда ручка билан қандай харакат қилган. Қанча кўзимнинг нурлари, қалб қўрларим қолган бу сатрларда. Бармоқ хидларим қолган бу вароқларда. Асло унутманг болаларим, нури дийдаларим, набираларим. Биз ота – оналарингга фақат бир калима Қуръон тиловат кифоядур. Бугунги тун билан хайрлашиб кунларим яхши ўтишини Аллохдан сўрайман. 12-декабр сахарлик эрталаб чилдирма товушлари, кимдур патнис чалиб келади, кимдур чилдирма чалиб. Ёш норасида болалар рамазон айтиб келишади. Кўча чироқни ёқаманда топганимни хадя қиламан. Норасида болалар тутган рўзангиз қабул бўлсин деб дуо қилади. Аллоҳга минг шукр, Худо хохласа шуларнинг сўзлари ижобат бўлади. Қалблари беғубор, бегунох болалар, кўнгилларида рамазон ойини хурматини жо этиб, бирорта одам ғафлат босиб ухлаб қолмасин деб шу норасида болалар хам тонг сахардан савоб излаб юрибди. Тонг сахар, беғубор хаво, тиниқ осмон. 26-ноябрда Олима хирургия бўлимига тушган. Бугун 12-декабр 16-кун, рамазон рўзасининг 15-куни. Худо хохласа бугун соғ – саломат уйга чиқиб келади. Оёқларидаги оғриқ камайган, ишганлари хам қайтган. Худога минг маротаба шукур. Эй Худойи худовандо кўрган кечиргани энди шу бўлсин. Энди бошқа касал бўлмасин. Набираси бир ёш бўлган Дилшода хам хар куни суратига қараб ойи ойи деб нола қилади. Соғинди шекилли. Доктор Баходирга хам рахмат. Шулар бўлмаса инсонни ахволи нима кечади. Бугун сахарлик 5-56 минутда тугайди. Ёлғизлик нақадар ёмон. Айниқса қариганингда. Аллоҳ ўзи асрасин. Олима болаларига ўзи бош бўлсин. Гулноза ва Шералини хам тўйларини ўзи бошқарсин.
Не - не хаёллар олиб кетади кишини. 8-декабр куни рамазон рўзасининг 11-куни Зайни акамни онаси Роқия хола жума куни вафот этди. Бамисоли байрам. 97-ёшда табаррук ёшда вафот этди. Худо инсонни мана шундай кунларга буюрсин. Қандай чиройли ўлим. Зиёда келиним нақадар яхши, файзу-фаровати бор. Сўзлари илиқ, мулойим табиатли, ўта мехрибон, мехнаткаш. Юзи – кўзларида доим табассум. Худо яхши фарзандлар ато этсин. Аллоҳ ўз панохида асрасин. Дилшода қизида ёмон қийналди болам, ўзим йиғлаб фотиха берганман. Худо хохласа яхши ўғил – қизларнинг онаси бўлсин. Мухаммаджоним яхши инсон. Умри боқий бўлсин. Ўнинчи декабр якшанба куни рамазон рўзасининг ўн учинчи куни Ўринбой билан Мехир кеннайимни кўриб келдим. 87-ёш. Жуда кўп дуолар қилди. Менга кўп мехнати синган, кўп дуолар олган аёл, хаётни хамма аччиқ – чучугини тотиб кўрган. Бардошли аёл. Худоё дуолари ижобат бўлсин. Ёлғиз ўғли Ўринбойни кўп дуо қилди. Эх оналар шунчалик бағрингиз кенгми ? Ўринбой тахоратга кўчага чиқиб кетган пайти, кеннайим Содиқвай Ўринбойимни даласи бу йил яхши бўлмади, қийналадиган бўлибдида, эх аттанг, жўжабирдек жон деб куюниб кетяпти. Хафа бўлманг Ўринбойни тирикчилиги ўтиб турибди. Бу йил далада йил иссиқ келиб хамма дехқонларни хам экини яхши бўлмади десам хам она бечора қанча азият чекяпти. 87-ёшида 63-ёшга чиққан фарзандини ташвишига шерик бўляпти. Буларнинг қанча дуосини олсанг хам камлик қилади. Менга, Ўринбойга, шу табаррук онамизнинг ёшини берсин Аллоҳу акбар. Эрталаб соат 6 да азон айтди. 2000-йил мани оиламга бахт келтирди. Чунки ман Шахноза қизимни турмушга чиқардим.. Қайнотаси Маъмир, қайнонаси Париза яхши инсонлар. Куёв ёлғиз фарзанди. Рохатали юлдузи иссиққина, ажойиб йигит. Бахтли бўлишсин. Орзибини, Мохирани, Шоирани йўлини берсин Шахноза қизимга хам. Юким анча енгиллашди. Худога минг маротаба шукурлар бўлсин.
Билмадим Гулнозани бахтиёр қила олар эканманми. Мани ичимда қандайдир бир сирли дард ётарди. Пойи – тахорат, намоз орқасидан жойнамозда ўтириб гоҳ уйда гоҳи масжидда шу қизимга йиғлаб дуолар қилардим. Эй Худоё худовандо агар менга бирор кор бўлиб қолса, шу қизимни бахтини кўролмасам армон билан кетаман. Эй айланайин Заркент бувам, Парпи бувам, Паркентнинг азизлари, Аллоҳдан шу қизимга шифо бергин армон билан кетмайин. Шуни хам опаларидек бахтини кўрайин. Дуоларимни мустажоб қилгин. Ўз тенгқурлари ичида яйраб – яшнаб юрсин. Чунки мен буларни уч дунё қилиб сўраб олганман. Бенуқсон бўлиб ўтсин бу дунёдан. Бир воқеани сизларга эслатиб ўтаман. Олима учта қиз ва бир ўғил туғиб берди. Адаси энди бўлгандир , шуларни соғ – саломат катта қилиб олайлик деди. Мен кўнмадим. Яна фарзандлар кўришни истадим. Худога ширк келтиришни хохламадим. Чунки мен фарзандлар кўргунча жуда машаққатли хаётларни бошимдан кечирганман. Тана – дашномлар, фарзандсиз уч йил кечган орзули куну – тунларим, оилавий можаролар. Қўйингчи айтиб адо бўлмайдиган хангомалар. Аллоҳ менга буюргани кеч бўлса хам саккиз фарзандни отаси бўлдим.
24 – декабр якшанба куни кундузи чамаси соат 11 ларда Шарифа, Хуррам, Михир кеннайим ва Мамлакат, Шарифа бир қизалоғи билан уйга келди. Хуррам кетишида бир тиловат қилди. Шарифа аммасини рухларини ёд этиб кўзлари жиққа ёшга тўлди. Михир кеннойим 87 ёш. Онам хаёт бўлганида 83 ёшга тўлар экан. Қанча юракларим қувониб кетди. Уларни кўчага чиқиб кузатар эканман кўзларимга ёш келди. Ана шу ёшда оналар билан бирга юриш нақадар бахт. Шарифа, Мамлакатлар машинанинг орқа ўриндиғида, Михир кеннойим Хуррамнинг ёнидаги олди ўриндиқда. Хуррам нақадар яхши йигит. Жиловида Хизир бор. Уйга келиб хол – ахвол сўрашиб кетди. Юзларида доим табассум. Шунинг учун бўлса керак, Шарифанинг юзларида бирорта ажин йўқ. Билмадим. Шарифа яхши аёл бўлса керакки шунинг учун Хуррамжоннинг юзларида ажин йўқ. Аллоҳим бу иккала инсонни тупроғини бир жойдан олган назаримда. Уйингга эл – юртнинг назарига тушган инсонлар келса қувонмай бўладими.
2001-йил 7-январ Холтаев Топилни 60 ёшга тўлган куни нишонланар экан. Ховлилар тўла одам, санъаткорлар, кун ёздагидек иссиқ. Қордан, совуқдан дарак йўқ. Жуда эсда қоларли тўй бўлди.
2001 – йил 12-январ куни Шарифанинг турмуш ўртоғи Рахимов Хуррамнинг 50 – ёшга тўлганлигини нишонлаш бўлди. Низомий номидаги педагогика университетида бўлди. Жума куни соат 2 да бошланди. Университет биносида 4 да тамом бўлди. Кейин 4 дан 6 гача университет ёнидаги катта кафе ресторанда овқатга таклиф, катта базм, санъаткорлар, ўйин кулгу, табриклар. Нихоятда унутилмас кун бўлди.
Азизларим фарзандлар олий неъмат. Шулар орқали хаёт давом этади. Шулар ўсиб унгунча хаёт чархпалак бўлиб айланади. Хозир ман “Умрим йўллари” номли китобимни ёзмоқчи бўлиб қалам тебратяпман. Фарзандларимдан Гулноза қизим оиласидан сизларни хабардор қилмоқчиман. Шухрат деган турмуш ўртоғи бор. Буларнинг оиласида хам уч нафар фарзандлари бор. Самандар, Жахонгир, Темурбек деган. Булар хам Навбахор деган манзилда туради. Эшигининг олдида катта канал бор. Уй – жойлари жуда яхши. Одам хавас қилса арзигудек. Хатто одамлар келиб, дам олиб кетадиган жойлари бор. Шухратни қўлида барча имкониятлари борки одам хавас қилса арзигудек. Қизим Гулноза оиласидан хеч нолимаган.
Ёзилган китобимда Умирзоқ хақида анча нарсалар акс этган. Бу хам и-оила қурган. Саккиз сотих участкаси бор. Яшаши учун Ватани бор. Келинимиз Умида билар бирга яшайди. Расулбек деган фарзанди бор.
Шерали 2007-йил оила қурган. Шахло келинимиз билан одам хавас қилса арзигудек бўлиб яшайди. Ота – онамиздан қолган тарихий жойда яшайди. Ховлига меҳнат қилиб, янгитдан иморатлар солган. Бу оиланинг тўрт нафар фарзандлари бор. Гулсевар, Эъзоза, Азизбек, Солиха ва мен Содиқ хожи додаси билан етти жон бирга яшаймиз. Хаётда нималар бўлмади дейсиз. Шерали анча вақт беморлик дардини тотиб кўрди. Аллохга шукурлар бўлсинки хозир яхши. Шерали яшаб турган оиладан, хатто фарзандларим хабар топган. Фарзандларимда бир – бирига мехр - мухаббат белгиси бўлганлиги учун Шералини ёлғизлатиб қўймади. Хаммасидан хабар топиб тураман. Шерали хам хаммаси билан яхши алоқадор бўлиб яшайди. Шахло келиним эса оиласига вафодор. Хеч нотўғри харакатларини кўрмаганман. Хеч кимни дилини оғритмаган. Худо берган фарзандларини хам яхши тарбия қилаяпти. Ман фахрланаман Шахлодан. Махалламиз шифокори, кўчадан келган беморларни дардига шифо бериб, укол қилади. Давленияларизни аниқлаб беради. Айниқса кичкина болажонларни хар доим назоратга олиб туради. Савобли ишларга кўп қўл уради. Ман рози бўлиб кетаман. Буларнинг оиласидаги бир янгиликдан хабар топинглар. Гулсевар қизлари 2022 – йили 8-синфда ўқиётганда Паркентимизни 9-мактабидаги Гулсевар қизимиз мукофат олди. Икки миллион сўмга яқин пул мукофатини хамда ташаккурнома олади.
9-мактаб ходимлари хам Гулсевар билан фахрланади. Гулсевар француз тилида яхши гаплаша олади. Вилоятгача етиб борган бу янгиликдан бутун Паркентдаги мактаблар фахрланади.
Эъзоза набирам хам математикадан туманда фахрли II ўринни олди. Бу ишлар доимий давом этиб туриши аниқ.
Хамма қизларим, невара, эвараларим борлигидан фахрланаман. Куёвларимни хам фарзандларим деб биламан.