1–mavzu: kimyo fanining rivojlanish tarixi. Kimyoning asosiy tushunchalari reja

Moddalar massasining saqlanish qonuni.

M.V.Lomonosov reaksiya uchun olingan modda va reaksiya natijasida hosil bo‗lgan mahsulotlarning og‗irligini o‗lchash yo‗li bilan kimyoviy reaksiyalarning borishini o‗rgandi. Natijada u birinchi marta 1748-yilda moddalar massasining saqlanish qonunini ta‘rifladi, 1756-yilda metallarni og‗zi kavsharlab berkitilgan idishda (retottada) qizdirish yo‗li bilan bu qonunni to‗g‗riligini tajribada isbotladi:
Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning massasi, reaksiya natijasida hosil bo‗ladigan moddalarning massasiga teng bo‗ladi.
1789-yilda Lomonosov ishidan bexabar holatda, fransuz kimyogari A.L.Lavuazye ham moddalar massalari saqlanish qonunini e‘lon qildi:
Kimyoviy reaksiya paytida faqatgina reaksiyada ishtirok etayotgan moddalar massalarigina o‗zgarmay kolmasdan, ular tarkibiga kiruvchi elementlar massalari ham o‗zgarmasdan qoladi.
1905-yilda Albert Eynshteyn (nemis olimi) jism massasi (m) bilan uning energiyasi (E) orasidagi bog‗lanishni ko‗rsatish, moddalar massasining saqlanish qonuniga faqat oddiy kimyoviy jarayonlar bo‗ysunishini, yadroviy reaksiyalar esa bunday qonuniyatdan chetlanishini ko‗rsatdi. Ya‘ni:

E = m۰c²

bu yerda: E - energiya o‗zgarishi;
m - massa o‗zgarishi;
c - yorug‗lik tezligi (vaakumda 300 000 kmsek ga teng).
Energiya o‗zgarishi kichik qiymatli bo‗lganda massa o‗zgarishi nolga yaqinlashadi, ya‘ni o‗zgarmaydi. Yadro reaksiyalarida esa energiya o‗zgarishi juda yuqori qiymatli bo‗lganligi uchun massa o‗zgarishi sezilarli o‗zgarishini ko‗rish mumkin.
Eynshteynning bu tenglamasi makro jismlar uchun ham, mikrozarrachalar (masalan, elektronlar, protonlar) uchun ham taalluqlidir.

3. 
   Tarkibning doimiylik qonuni.
   

A.Lavuazye 1781-yilda karbonat angidrid gazini 10 xil usul bilan hosil qildi va gaz tarkibida uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3:8 ekanligini aniqladi. Bunga asoslanib A.Lavuazye har qanday kimyoviy toza moddani tashkil etuvchi elementlarning massalari o‗zgarmas nisbatda bo‗ladi, degan xulosa chiqardi. Bu xulosa tarkibning doimiylik qonunidir. 20 yil davomida bu qonunning to‗g‗riligini barcha olimlar e‘tirof etdilar. Lekin 1803-yilda fransuz olimi Bertole qaytar reaksiyalarga oid tadqiqotlar asosida, kimyoviy reaksiya vaqtida hosil bo‗ladigan birikmalarning miqdoriy tarkibi moddalarning massa nisbatlariga bog‗liq bo‗ladi, degan xulosa chiqardi. Bu xulosaga dalil sifatida bir qancha analizlarning natijalarini keltirdi.
J.L.Prust Bertolening yuqoridagi xulosasiga qarshi chiqdi. Kimyoviy toza moddalarni puxta analiz qildi va toza birikmalarning miqdoriy tarkibi bir xil bo‗lishini o‗zining juda ko‗p analizlari bilan isbotladi. 1809-yilda kimyoning asosiy qonunlaridan biri tarkibning doimiylik qonuni quyidagicha ta‘riflandi: