2 – laboratoriya mashg’uloti mavzu: Tarmoqlangan topologiyali tarmoqni qurish va uning ishlashini tekshirish. (2 soat) Laboratoriya majg’ulotini maqsadi

Fizik sath (Physical layer) – fizik zatish kanallari orqali bitlarni uzatish 
bilan ish ko‘radi, masalan, koaksial kabel, vital, para (o‘ralgan juftlik), optik tolali 
kabel yoki raqamli hududiy kanal kabi. Bu sathga (o‘tkazish polosasi, halaqitlardan 
himoyalanganligi to‘lqin qarshiligi va boshqa shu kabi) ma’lumot uzatish 
muhitining fizik xarakteristikalari kiradi. 
Shu sathda diskret sathlarni uzatuvchi elektr signal xarakteristikalari 
aniqlanadi, masalan, impuls frontlarining aylanishi, uzatilayotgan signal 
kuchlanishi yoki tokining darajasi, kodlanish tipi, signal uzatish tezligi. Bundan 
tashqari bu yerda raz'yomlar tipi va har bir kontakt (ulanish)ning vazifasi 
standartlashtiriladi.
Fizik sath funksiyalari (vazifalari) tarmoqqa ulangan barcha qurilmalarda 
amalga oshiriladi. Kompyuter tomonidan fizik sath funksiyalari (vazifalari)ni 
tarmoq moslashtirgich (adapter) yoki ketma-ket port tomonidan amalga oshiriladi. 
Fizik sath protokoliga misol sifatida Ethernet texnologiyasining 10 Base-T 
spetsifikatsiyasini keltirish mumkin. U kabel sifatida to‘lqin qarshiligi 100 Om, 
RS-45 raz'yomi, fizik segmentining maksimal uzunligi 100 m bo‘lgan 2 kategoriya 
(toifa)li ekranlashtirilmagan vitaya para (o‘ralgan juftlik)ni ishlatadi. 
Asosan aynan mana shu sath tarmoqning bir tomonidan jo‘natilgan bit 
boshqa tomonda qabul qilib olinishiga kafolat beradi.
Kanal sath (Data link layer) – fizik sathda shunchaki bitlar jo‘natiladi. 
Bunda o‘zaro ma’lumot almashinuvchi bir nechta juft kompyuterlar aloqa 
liniyalarini almashib foydalanadigan ba'zi tarmoqlarda fizik uzatish muhiti band 
bo‘lishi mumkin ekanligi hisobga olinmaydi. Shu sababli kanal sathining 
vazifalaridan biri uzatish muhitiga chiqish mumkinligini tekshirish hisoblanadi. 
Kanal satxining yana bir vazifasi xatolarni topish va korrektlash mexanizmini 
amalga oshirishdir.
Buning uchun kanal sathda bitlar kadrlar (frames) deb ataluvchi 
to‘plamlarga guruhlanadi. Kanal sathi har bir kadrning boshi va oxiriga maxsus 
ketmag‘ket bitni joylashtirish orqali har bir kadrning to‘g‘ri (korrekt) uzatilishini 
ta’minlaydi, shuningdek kadrning hamma baytlarini ma'lum usul bilan qayta 

---

ishlash va kadrga nazorat summasini qo‘shish orqali nazorat summasini aniqlaydi. 
Tarmoq bo‘ylab kadr kelganida, qabul qilib olgan olingan ma’lumotlarning nazorat 
summasini qayta hisoblaydi va natijani kadrdagi nazorat summasi bilan 
solishtiradi. Agar ular mos kelsa, kadr to‘g‘ri hisoblanadi va qabul qilinadi. Agarda 
nazorat summalari mos kelmasa, u holda xatolik qayd etiladi. Kanal sathi nafaqat 
xatolarni topa oladi, balki shikastlangan kadrlarni qayta jo‘natish hisobiga ularni 
to‘g‘irlaydi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, xatolarni to‘g‘irlash funksiyasi kanal 
sathi uchun zaruriy hisoblanmaydi, shu sababli bu sathning ayrim protokollarida u 
bo‘lmaydi, masalan, Ethernet va Frame relay da. 
Lokal tarmoqlarda ishlaydigan kanal sathi protokollarida kompyuterlar 
orasida va ularni adresatsiyalash usullarida ma’lum bir aloqa strukturasi qo‘yilgan. 
Kanal sath lokal tarmoqning ikki tuguni orasida kadrni yetkazib berishni 
ta'minlasada, u buni faqat aynan qaysi topologiya uchun ishlab chiqilgan bo‘lsa 
aloqaning aniq topologiyali tarmog‘ida qiladi. Lokal tarmoqlarning kanal sath 
protokollarini qo‘llovchi bunday namunaviy topologiyalarga umumiy shina, xalqa 
va yulduz, hamda ko‘prik va komutatorlar yordamida olingan strukturalari kiradi. 
Kanal sathi protokollariga misol bo‘lib: Ethernet, Token Ring, FDD, 100VG-Any 
LAN protokollari kiradi.
Lokal tarmoqlarda kanal sath protokollari kompyuter, ko‘prik kommutator 
va marshrutizatorlarda ishlatiladi. Kompyuterlarga kanal sath funksiyalari tarmoq 
adapter (moslashtirgich) lari va ularning drayverlari yordamida amalga oshiriladi. 
Kamdan-kam doimiy topologiyaga ega bo‘lgan global tarmoqlarda kanal 
sathi ko‘pincha individual aloqa liniyalari bilan bog‘langan ikki qo‘shni kompyuter 
orasida xabar almashinuvini ta'minlaydi. “Nuqta-nuqta” protokollariga misol bo‘lib 
PPP va LAP-B keng tarqalgan protokollar xizmat qilishi mumkin. Bunday hollarda 
ikki chekki tugun orasida habarlarni butun tarmoq bo‘ylab yetkazib berish uchun 
tarmoq sathi vositalaridan foydalaniladi. Aynan shunday X25 tarmoqlari tashkil 
topgan. Ba’zan global tarmoqlarda kanal sath funksiyalarini ajratish qiyin, sababi 
bitta protokolning o‘zida ular tarmoq sathi funksiyalari bilan birlashadi. Bunday 

---

yondashuvga misol bo‘lib ATM va frame relay texnologiya protokollari xizmat 
qilishi mumkin.
Umumiy holda kanal sathi tarmoq tugunlari orasida xabarlarni jo‘natish 
(uzatish) bo‘yicha ancha quvvatli va tugallangan funksyailar to‘plamini o‘zida aks 
etadi. Ba’zi hollarda kanal sathi protokollari yetarlicha transport vositasi bo‘la 
oladi va tarmoq hamda transport sath vositalarini jalb qilmasdan amaliy sath 
protokollari yoki ilovalardan bevosita ular ustida ish olib borish imkonini beradi. 
Masalan, garchi standartga ko‘ra IP tarmoq protokoli va UDP transport protokoli 
ustida boshqarish protokoli ishlamasa ham, Ethernet ustidan bevosita SNMP 
tarmoqni bu protokolni amalga oshirish mavjud. Tabiiyki, buni amalga oshirish 
chegaralangan bo‘ladi - u turli texnologiyani tarmoqlarning tarkibi uchun mos 
kelmaydi, masalan, Ethernet va X25 va xatto barcha segmantlarida Ethernet 
qo‘llaniluvchi tarmoqlarga ham, biroq segmentlar orasida zanjirsimon aloqa 
mavjud. Ko‘prik bilan qo‘shilgan ikki segmentli Ethernet tarmoqlarida esa SNMP 
ni kanal sathida amalga oshirsak yetarlicha ishlash qobiliyatiga ega bo‘ladi.