2- lektsiya tema: shiyki zat ha`m energiya reje

Shig`indilar- islep shig`ariwdin` muayyan etapda isletilmeytug`in o`nimdir. 
Ekilemshi shiyki zat – daslepki paydalaniw waqtin tamamlag`an, biraq keying
etapta jane isletiliwi mumkin bolg`an o`nimdir. Bul ajiratiwlar shartli rawishde bolip, 
karxanalar, metallar, mineral toginler, dari darmanlar , boyawlar islep shig`ariwda
o`nim sipatinda isletiledi. 
Shiyki zatti ximiya sanaatinda turli belgilerine kore klaslaw mumkin, yag`niy:
а) quramina kore; 
b) agregat jag`datina kore. 
Quramina kore shiyki zat
1) mineral 
2)Organik shiyki zat qa bolinedi . 
Agregat jag`dayina kore 
1) qatti(rudalar, taw jinslari , qatti janilg`i) 
2) suyiq(neft , duz eritpeleri) 
3) gaz tarzli (tabiyiy , jolawshi gazlar h.t.b) 
Mineral shiyki zatqa jer qatlaminin` 16 km. shuqirliqqa shekemgi qisminda turli taw
jinslari kiredi. Hazirgi kunge shekem minerologiyada olardin` 2500 turi dizimge
kiritilgen. Mineral shiyki zatti shartli rawishde: 
1) rudali 
2)rudasiz shiyki zatпёф ищдувш. 
Rudali shiyki zatqa Fe birikpeleri tutqan taw jinslari kiredi. Olar texnik tarepten
sanaatta isletiliwi mumkin bolg`an minerallardir. Rudalar o`z quram,inda bir ya bir
neshe metallardi tutqan bolwi munkin. Misali:
Magnitli temirtas Fe O 

---

Qizil temirtas Fe O 
Qong`ir temirtas Fe (OH) лар quraminda tek Fe tutadi. 
Kopg`ana ren`li rudalar quraminda bir neshe metallar kirip, olardi mis- ruxli
qorg`asin – rux – gumisli , gumis – qorg`asinli minerallar delinedi. Olardi jane
polimetallar dep te ataydi 
Rudasiz minerallar dep, metal bolmag`an onimlerdi aliw ushin shiyki zat bolip xizmet
qilatug`in minerallarg`a aytiladi. Misali: P , S , Cl mineral , toginler , soda kislata , 
ishqorlar , sement , shiysha 
Rudasiz metallarda oz nawbetinde tomendegi 4 gruppag`a bolinedi: 
1) qurilis materiallari (topiraq, qum, tas, ag`ash) 
2) ximiyaliq mineral shiyki zat ( S, fosforit uni , as duzi) 
3) industrial shiyki zat (asbest , grafit) 
4) qimmatbaxa shiyki zat (zumrad , altin, malaxit , marmar) 
Organikaliq shiyki zatdida oz nawbetinde
1) qazilma 
2) o`simlik 
3)haywan shiyki zatina bo`liw mumkin. 
Qazilma shiyki zat - (torf, turli komirler , neft , tabiyiy ha`m janiwshi gazlar) islep
shig`ariwda energetikaliq janilg`i sipatinda isletiledi. 
O`simlik ha`m haywan shiyki zati awil , o`rman ha`m baliq xojalig`i o`nimleridir.
Olar isletiliwine kore aziq – awqat ha`m texnik shiyki zat qa bolinedi. 
Ximiyaliq texnologiyanin` kerekli jen`islerinen biri aziq – awqatlardan alinatug`in
shiyki zat materiallari o`rnini jasalma shiyki zat menen taminlew ha`m aziq awqat
o`nimlerinde jasalma jol menen islep shig`ariwdir. Misali: kraxmal , qumsheker , 
may ha`m aminakislatalar. 
Jer qatlaminda ximiyaliq elementler tiykarinan juda tarqa halda jayalsqan.
Geologiyaliq tadqiqatlar natiyjesinde bolsa muayyan qismlarda elementlerdin`

---

konsentratlarini payda etilmekte. Kopg`ana taw jinslari yaki malim bir jerde koplew
toplaniwi paydali qazilmalardin` tugiliw jayi delinedi. 
Paydali qazilmalardi shiyki zat sipatinda isletiliwi ushin tomendegi talaplarg`a juwap
beriwi kerek, yag`niy , xalq xojalig`i ushin qiymati, qayta islew texnologiyasinin`
rawajlaniw darejesi, konsentratsiyasi, zaxiralari, quramina kiriwshi paydali
birikpenin` xarekteri , qazip aliwdin` apwayi jollari bar boliw kerek. Bul barliq
korsetkishler awil xojalig`i , pa`n ha`m texnikanin` rawajlaniwi ha`m talabi menen
o`zgerip turadi. 
Burin onsha isletilmegen, az ushraytug`in materiallar hazirde mikroelektronika,
radiotexnika, kosmik texnikada ken` isletilmekte. Awil xojalig`inda ahmiyetin biliw
ushin paydali qazilmalardin` tugiliv jaylarindag`i zaxiralarin biliw kerek. 
Paydali qazilmalarin jer qatlamindan ajiratip aliw shiyki zati qazip shig`ariw dlinedi. 
Qatti mineral shiyki zatdi jerdin` qanday qatlamindan qazip shig`ariliwina qaray
ashiq turdegi ha`m jabiq turdegi qazip shig`ariwg`a bolinedi. Ashiq turdegi qazip
shig`ariw usili menen hak , gips ,topiraq, qurilis minerallari ha`m basqalar qazip
shig`ariladi. Jabiq turdegi qazip shig`ariw usili menen bolsa neft , tabiyiy gaz ha`m
basqa qazilma minerallar alinadi.
Barliq tabiyiy shiyki zat qazip aling`andan keyin ozinde turli qosimshalardi tutadi. 
Misal, qatti shiyki zat topiraq , hak ,temir , sulfidlar , gazlarda vodorod sulfide,
suyiqliqlarda suw , duz eritpeleri bar boladi.
shiyki zatdi qayta islewge tayarlawdin` tomendegi usillari bar: 
eleklew, gravitatsion bayitiw, gidrotsiklon usil , elektromagnit usil , quriq usil ha`m
flotatsiya usili.
Eleklew mexanik bayitiw usilina kirip , onin` ushin taw jinslari I maydalaniladi. 
Keyin har turdegi olshemlerden eleklerden otkeziledi. 
Gravitatsion bayitiw taw jinslarin eritip shoktiriwge tiykarlang`an. 
Gidrotsiklon usil menen bolsa tsiklon apparatlarinan paydalanilg`an halda taw
jinslarin ajiratip alinadi. 
Quramindag`i paydali quramli qismlarin arttiriwg`a joneltirilgen protses bayitiw
delinedi.

---

Quriq usil menen minerallardi bayitilg`anda hawali speratorlar degen apparatlardan
paydalaniladi 
Elektromagnit usilinda quriq usildan parq qilg`an halda elektrpmagnit
seperatorlarinan paydalaniladi.
Flotatsiya usili rudalardin` ig`allaniwina tiykarlang`an bolip, bunda ayriqsha
flotoreagentlerden paydalaniladi. Bul usil o`z nawbetinde eki turge bolinedi ; termik
ha`m ximiyaliq flotatsiya 
Shig`indisiz texnologiyali islep shig`ariwdin` tiykarin shiyki zatdi qayta islew quraydi,
sebebi islep shiog`ariw shig`indilari - bul malim sebeblerge kore isletilmegen yaki
isletilip ulgirilmegen shiyki zatdiтё bir bolegidir.
Shig`indisiz islep shig`ariwdi qurawda bir qiyli shiyki zatdan kompleks paydalaniwg`a
tiykarlang`an bir neshe islep shig`ariwddi kombinatsiyalaw ulken ahmiyetge шную 
Mislai , ren`li metallurgiya ha`m ximiya zavodlarini birlespesi , yag`niy ren`li
metallurgiya ha`m HSO zawodi shigindilarin HSO alinati
Bundan tisqari territorial sanaat kompleksleride ulken ahmiteke iye. (TEK)