«Paydalı qazılma kánlerin ashıq usılda qazıp alıw texnologiyası»

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ
NAWAYI KÁN METALLURGIYA KOMBINATÍ
NAWAYI MÁMLEKETLIK KÁNSHILIK HÁM TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI JANÍNDAǴÍ NÓKIS KÁNSHILIK INSTITUTÍ “Ulıwmatexnika” fakulteti
“Tábiyiy hám ulıwma kásiplik pánler” kafedrası
«Paydalı qazılma kánlerin ashıq usılda qazıp alıw texnologiyası»
páninen
“Ashıq kán kárxanaları hám olardıń tiykarǵı texnikalıq ekonomikalıq kórsetkishlerin tiykarlaw”
teması boyınsha
KURS JUMISI

Orinladi:	4A-19KI
	(topari)	(F.A.Á)	(qoli)
Qabilladi:
	(lawazımı)	(F.A.Á)	(qoli)

Kafedra baslıǵı:
(lawazımı) (F.A.Á) (qoli)
Kamissiya aǵzaları:
(lawazımı) (F.A.Á) (qoli)

Baha: “_____”

Sáne: __/__/____

Nukus 2023

MAZMUNÍ
KIRISIW...................................................................................................3

1. 
   Tiykarǵı bólim.
   

1.1. Kándiń geologik hám ekologiyalıq qásiyetleri……………........................ 6
1.2. Karyer maydanı parametrlari………………………………………............8
1.3. Jumıs tártibi hám kólemi……………………………………………....... .12
1.4. Kán qazıw jumısların mexanizatsiyalash……………………....................13
1.5. Qazib alıw sisteması…………………………………………………........ 15
II. Karer maydanın ashıw…………………………………...............21
2.1 Jańa jıyeklerdi tayarlaw………………………………………....................26
2.2 Taw kenshilik qurılıs jumıslari……………………………….....................29
2.3 Karyera bas rejesi…………..……………………………….......................32
2.4 Kándiń ekonomikalıq kórsetkishlari………………….................................35
2.5.Joybardıń texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlari........................................39
III. Juwmaq................................................................................................43
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi………………………………...............44

KIRISIW
Taw ka’nshilik - mámleket sanaatınıń iri tarmaqlarınan biri bolıp, xalıq ho'jaligini rawajlandırıw hám natiyjeliligin joqarı bolıwın támiyinlewde úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Shunki taw kenshilik sanaatı tarmaqlarında neft, tábiy gaz, kómir, reńli metall, nometall qurılıs materialları sıyaqlı kóplegen paydalı qazilma kánlerin qazib shıǵarıwshı kárxanalar iskerlik júrgizediler.
Kánlerdi qazib alıw jumısları masshtabınıń asa keńligi, miynet hám kapitaltalabligi, sonıń menen birge kán qazıw jumısların barǵan sayın tereńlesip barıwı sebepli qazıw jumısları sharayatlarınıń quramalılashi hám tekǵana taw kenshilik sanaatı texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlerin, bálki pútkilley xalıq ho'jaligining natiyjeliligine de unamsız tásir kórsetedi. Usınıń sebepinen taw kenshilik jumısları natiyjeliligin asırıw mámleket xalıq ho'jaligining zárúrli wazıypalarınan biri esaplanadı.
Taw kenshilik sanaatı texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlerin jaqsılawǵa, birinshi náwbette, kánlerdi progressiv ashıq usılda qazib alıwdı rawajlandırıw arqalı eriwiladi. Shunki paydalı qazilma kánlerin ashıq usılda qazib alıw texnikalıq, ekonomikalıq jáne social tárepten perspektivalı usıl esaplanadı. Ashıq usılda kán qazıwdıń qúdiretli industrial bazası bar ekenligi hám paydalı qazilma rezervleriniń úlken bólegi jer júzine jaqın jaylasqanlıǵı sebepli házirgi waqıtta mámleketimizde qazib olinayotgan qattı mineral sheki onimdiń úlken bólegi (80-85%) áne sol progressiv ashıq usılda qazib alınıp atır.
Keyingi jıllarda mámleket kar'erlarida ilimiy texnika rawajlanıwı nátiyjeleri tiykarında jetilisken texnika hám innovciyalıq texnologiyalardı qollanıwı arqalı ashıq usılda kán qazıw jumısları ekonomikalıq kórsetkishlerin jaqsılawǵa eriwilmoqda. Bul bolsa óz gezeginde kánlerdi ashıq usılda qazib alıw sheńberin jáne de keńeytiwge múmkinshilik jaratıp atır.
Tikkeley jer júzinde turıp paydalı qazilmalarni qazib alıw ushın atqarılatuǵın kán qazıw jumısları kompleksi ashıq kán jumısları dep júritiledi. Kánlerdi ashıq usılda qazib alıw tariyxı uzaq ótken zamanǵa barıp taqaladı. Shunki, áyyemginde adamlar jer júzine shıǵıp qalǵan yamasa jer júzine jaqın jaylasqan kánlerdi qol kúshi menen qazib alǵanlar. Kán qazıw jumısları tereńlesip barǵan sayın paydalı qazilmani qazib alıw ushın daslep onıń ústin qoplab jatqan jınıslardı alıp tastap, keyininen paydalı qazilmani qazib alıw múmkin bolǵan. Bul jumıstı orınlaw úlken miynet sarpı hám ǵárejet talap etken. Nátiyjede kánlerdi ashıq usılda qazib alıw uzaq múddet dawamında to'htab qalǵan. Tek 19 ásirdiń aqırlarına kelip, kán qazıw processlerin mexanizatsiyalaw tiykarında qayta tiklena baslaǵan. Sodan berli, ásirese 20 ásir ortalarına kelip, dúnyada ashıq usılda kán qazıw jumısları úzliksiz keńeyip barǵan. Mısalı, 1950 jılda qazib alınǵan kómir muǵdarınıń 11 % i ashıq usılǵa tuwrı kelgen bolsa, 1980 jılǵa kelip 38 % ge shekem asqan, Ózbekstanda bolsa 80 % ni shólkemlestirgen. Sol dáwir ishinde ruda kánlerin ashıq usılda tabıwdıń úlesi 44 % ten 80-85 % ge shekem kóbeygen.
Mámleketimizde kánlerdi ashıq usılda qazib alıw 1947 jıldan baslanǵan bolıp, házirgi waqıtta kómir, metall kánlerinen qazib alınǵan paydalı qazilmaning úlken bólegi (85-90%), tábiy qurılıs materialları kánleriniń barlıǵı (100 %) ashıq usılda qazib alınıp atır. Qısqa waqıt ishinde kánlerdi ashıq usılda qazib alıwdıń bunday tez rawajlanıwı, birinshiden, ashıq kán kárxanalarında islep shıǵarıw processlerin joqarı ónimlilikke iye bolǵan kán-transport úskeneleri menen mexanizatsiyalawǵa múmkinshilikler bar ekenligi (kar'erlarning úlken geometriyalıq ólshemlerge ıyelewi) bolsa, ekinshiden, kánlerdi ashıq usılda qazib alıwdıń jer astı usılına salıstırǵanda tómendegi abzallıqları bolıp tabıladı.
1. Kán qazıw jumısların joqarı dárejede kompleks mexanizatsiyalaw hám avtomatlastırıw múmkinshilikleriniń jer astı usılına salıstırǵanda joqarı bolıwı.
2. Miynet ónimliligin 3-5 ret jer astı usılıdagiga salıstırǵanda kóp bolıwı.
3. Salıstırma kapital ǵárejetlerdiń (jıllıq islep shıǵarıw quwatınıń bir birligi - 1 t yamasa 1 m3 ke tuwrı keletuǵın kapital ǵárejet muǵdarı ) kishi bolıwı.
4. Ashıq usılda qazib alınǵan paydalı qazilma ózine túser bahasınıń jer astı usılı daǵı ózine túser bahasına salıstırǵanda 2-4 ese arzan hám islep shıǵarıw rentabellik dárejesin joqarı bolıwı.
5. Ashıq usılda kán qazıw jumıslarınıń salıstırǵanda qawipsiz hám gigienik sharayatlarınıń jaqsı bolıwı.
Kánlerdi qazib alıw jumısların bólekan bolsada hawa rayı sharayatlarına baylanıslı bolıwı hám úlken maydanlardı awıl ho'jalik oborotınan shıǵıp ketiwi, sonıń menen birge, jer astı suw balansınıń aynıwı hám de kánlerdi ashıq usılda qazib alıwdıń jer astı usılına salıstırǵanda átirap ortalıqqa unamsız tásirin kóbirek bolıwı kánlerin ashıq usılda qazib alıwdıń kemshilikleri esaplanadı.
Házirgi waqıtta tereńligi 500-700 m hám odan da tereń bolǵan kar'erlar qurıw proektlestiriwtirilmoqda. Teksheler bálentligin 10 -12 m den 40 m ge shekem asırıwǵa múmkinshilik jaratılǵan. Transportsız hám transport -awdarma texnologiyalıq sxemalardı keń qollanıwı tiykarında ashıq usılda kán qazıw jumıslarınıń jedellik dárejesi asıp, kar'erlarning jıllıq tereńlesiw tezligi 15-20 m ni uyımlastırıp atır. Bul bolsa, óz gezeginde, kar'erlarning jıllıq islep shıǵarıw quwatı joqarı bolıwın támiyinlamoqda.
Paydalı qazilma kánlerin ashıq usılda qazib alıwdı jáne de rawajlandırıw tómendegi jónelisler tiykarında ámelge asıriladı :
- mavjud hám qurılatuǵın jańa kar'erlar islep shıǵarıw quwatın 10 -20 hám odan da kóp mln. tonnaǵa shekem asırıw ;
- yumshoq hám bosoq kán jınısların qazib alıwda úzliksiz isleytuǵın (potok) komplekslerden (atap aytqanda rotorli ekskavator komplekslerinen) keń paydalanıw ;
- qoplama jınıslardı shómishiniń kólemi 40 -100 m3, strelasining uzınlıǵı 100-150 m bolǵan draglaynlar menen qazib alıp, qazıwdan bosagan maydanlarǵa jaylastırıw (ishki awdarmalarǵa jaylastırıw ) texnologiyasın keńeytiw;
- qazib alınǵan qatlam jınıs hám paydalı qazilmalarni kar'er ishinde ózi júretuǵın digirmanlarda maydalap, maydanlanǵan kán massasın konveyerlar menen tasıwǵa tiykarlanǵan “cikl -potok” texnologiyasınan keń paydalanıw ;
- kon-transport úskeneleri jańa modellerin keń engiziw: SBSh-320, SBSh-400 markalı burawlaw stanokları, EvG-20, EKG-20, EKG-15 elektr yuritkichli, EG-15, EG-20 gidravlik yuritkichli ekskavatorlar, shómish kólemi 25 m3 bolǵan jukleytuǵın mashina, júk kóteriw qábliyeti 110 -180-250 t bolǵan avtoag'dargichlar hám basqa joqarı ónimlili jańa texnikalerden keń paydalanıw ;
- jol qurıw hám basqa járdemshi islerdi tolıq mexanizatsiyalaw ;
- boshqarishning avtomatikalıq sistemalarınan paydalanıw hám kar'erlarda engiziletuǵın ilajlar joybarın dúziwde matematikalıq usıllar hám EHM den keń paydalanıw.
Joqarıda belgilengen texnikalıq jónelislerdi óndiriske nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw ashıq kán jumısları natiyjeliligi jáne de joqarı bolıwın támiyinleydi.
Bazar ekonomikası sharayatında kar'er (razrez) ózbetinshe islep shıǵarıw birligi (taw kenshilik kárxanası ) bolıp, tolıq ho'jalik esabı boyınsha iskerlik júrgizedi. Bunda paydalı qazilmani qazib alıwǵa sarplanǵan ǵárejetler kar'er tárepinen alınǵan daromat (Paydalı qazilmani satıwdan alınǵan dáramat ) esabına oraladı. Bunday sharayatta karerdiń islep shıǵarıw iskerligi eki kórsetkish menen bahalanadı - payda hám rentabellik dárejesi. Mámleketimizde iskerlik kórsetip atırǵan kar'erlarning rentabellik dárejesi terbelis diopazoni úlken bolıp, ortasha 5-20 % ni quraydı.