2- ma’ruza. 10-mavzu. Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan obyektlardagi avariyalar. 11-mavzu. Radioaktiv moddalar va biologik

Kuydirgi 
Kuydirgi – spora hosil qiluvchi bakteriyalar chaqiradigan, asosan o‘ziga hos 
karbunkul, ba’zida o‘pka yoki ichak yallig‘lanishi hamda sepsis holatlarida 
kechadigan o‘ta xavfli yuqumli zoonoz kasallikdir.
Tarixiy ma’lumotlar. Ko‘p asrlar davomida kuydirgi keng tarqalgan kasallik 
bo‘lib, bir zamonlar odamzot boshiga ko‘p talofot keltirgan. Kuydirgidan har yili 
millionlab uy hayvonlari halok bo‘lgan, ko‘plab odamlar kasallangan. Qadim 
zamonlarda kuydirgini «muqaddas olov», «fors olovi» nomlari bilan ham atashgan. 
Kasallikning kelib chiqishi. Kuydirgini qo‘zg‘atuvchi mikrobni birinchi marta 
1855 -yilda shu kasallikdan nobud bo‘lgan ot organizmidan rus olimi Braueler 
topgan. 1886- yilda R. Kox uning toza kulturasini olishga muvaffaq bo‘lgan. 
Kuydirgi mikrobi uzunligi 5-8 mkm, yo‘g‘onligi 1-1,5 mkm keladigan tayoqcha 
tuzilishida bo‘lib, yuqori harorat va turli dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida bir 
necha daqiqa ichida halok bo‘ladi. Sporalari esa tashqi muhitga juda chidamli, 70 
darajaga teng issiqda sporalar bir-necha soat saqlanadi. Qaynatilganda 30 minutdan 
keyin parchalanadi. Tuzlangan go‘shtlarda uzoq vaqt saqlanadi. 
Epidemiologiyasi.
Kuydirgidan o‘lgan bemor jasadi yorib tekshirilganda qonning quyuq tortib 
rangi qorayib qolganligi kuzatiladi. Jigar va taloq kattalashgan va to‘q-qizil rangda 
bo‘ladi. Boshqa ichki organlarga ko‘pincha qon quyiladi. Bosh miyada gemorragik 
meningoensefalit alomatlari paydo bo‘ladi, shunga o‘xshash gemorragik 
o‘zgarishlar boshqa hamma organ va to‘qimalarda ham kuzatiladi. Gemorragiya yuz 
bergan joylarda kuplab kuydirgi tayoqchalari topiladi. 
Klinikasi. Kasallikning inkubatsion davri bir necha soatdan 6-8 kungacha 
cho‘ziladi, o‘rtacha 2-3 kun davom etadi. Kuydirgining klinik turlaridan terini 
zararlaydigan turi (teri turi) va septik turi ma’lum. 
Kuydirgining teri turi kuydirgi karbunkuli deb ham nomlanadi. Kuydirgi 
karbunkuli ko‘pincha badanning ochiq yerlarida (yuz, bo‘yin, qo‘llar) joylashadi. 
Kuydirgi tayoqchasi kirgan joyda avvalo qizil tuguncha paydo bo‘ladi, bu tuguncha 
tez-orada pufakchaga aylanadi. Pufakcha ichida qon aralash seroz-suyuklik bo‘ladi. 
Pufakcha yorilgach o‘rnida yara paydo bo‘ladi, bu yara tezda qotib, quriydi va 
qo‘ngir rangli qora qobiq (qo‘tir) bilan qoplanadi. Qora qobiq og‘rimaydi, lekin asta-
sekin kattalashib boradi. Qora qobiq atrofida mayda pufakchalar paydo bo‘ladi, bu 
kuydirgiga juda xosdir. Kuydirgi karbunkuli atrofidagi ancha joy shishib chiqadi. 
Karbunkul og‘rimaydi. 
Kasallikning birinchi kuni bemorning badani qaqshab, ozgina boshi og‘riydi, 
darmonsnzlik seziladi. Ikkinchi kuni bemor eti uvishib, qaltiraydi va harorati 39-40 
darajaga ko‘tariladi, bosh og‘rig‘i kuchayadi, uyqusi buziladi. Taxikardiya 
aniqlanadi. 

---

Harorat 5-6 kundan so‘ng pasaya boshlaydi, bemorniig ahvoli yaxshilanadi, 
karbunkul ham qayta boshlaydi: avval shishi kamayadi, 2-3 xafta oxirida qora qobiq 
ko‘chib tushadi va tagida chandiq ko‘rinadi. Kuydirgi og‘ir o‘tganda kasallikning 
ikkilamchi septik turi boshlanishi mumkin.
Septik turi juda kam uchraydi. Kasallik alimentar yoki havo-tomchi yo‘li bilan 
yuqqan hollarda paydo bo‘ladi. Ba’zan teri turining asorati tarzida ham uchraydi. 
Kasallikning septik turi birdaniga boshlanadi. Bemor eti uvishib, qaltiraydi, 
harorati 39-40 darajagacha ko‘tariladi. Tez-tez nafas oladi, taxikardiya aniqlanadi. 
Ko‘pincha bemor biqini sanchib, yo‘taladi va qon aralash balg‘am ajratadi. 
Tekshirib ko‘rilganida pnevmoniya va ekssudativ plevrit belgilari aniqlanadi.
Ba’zan infeksion-toksik shok yuz beradi. Bemorning qoni va balg‘amida juda ko‘p 
kasallik mikroblari topiladi. Ba’zi bemorlar ko‘ngli aynab, qon aralash qusadi, 
qorni qattiq og‘riydi, qon aralash ichi ketadi. Ba’zi hollarda bemorda 
meningoensefalit simptomlari paydo bo‘ladi. Kuydirgining septik turida bemorning 
ahvoli ko‘pincha og‘ir bo‘ladi. Harorat 40-41 daraja atrofida bo‘ladi, bemor ahvoli 
birdan og‘irlashib, qayta-qayta qaltiraydi, kuchli taxikardiya va gemorragiya 
alomatlari aniqlanadi (terida gemorragik toshma paydo bo‘ladi, shilliq pardalarga 
qon quyiladi, bemor qon aralash balg‘am ajratadi), gemorragik pnevmoniya 
boshlanadi, o‘pka shishadi, meningoensefelit belgilari ko‘rinadi va bemor oldiniga 
sopor, keyin koma holatiga tushib, o‘lib qoladi. 
Laboratoriya diagnostikasi. Kuydirgining laboratoriya diagnostikasi uchun 
bakteriologik, bakterioskopik, allergik va biologik usullar qo‘llaniladi: 
Bakteriologik usul - kasallikning teri turida pufakchalar suyuqligi, septik turida 
bemorning qoni, balg‘ami, ahlati va siydigi maxsus ozuqa muhitlariga ekiladi; 
Bakterioskopik usul - tekshirish kerak bulgan materialdan surtma tayyorlanib, 
bo‘yaladi va mikroskop ostida ko‘riladi. Kuydirgi mikroblari huddi zanjirga o‘xshab 
qator bo‘lib joylashgan holda ko‘zga tashlanadi; 
Biologik usul - tekshiriladigan materialni fiziologik eritma bilan
10 barobar suyultirilib, undan 0,1-0,2 ml olinadi va oq sichqon yoki dengiz 
cho‘chqasining terisi ostiga yuboriladi. Ular 10 kun davomida kuzatiladi. Agar 
materialda kuydirgi mikrobi bo‘lsa, hayvonlarda sepsis boshlanib, ular 1-3 kunda 
o‘ladi; 
Allergik reaksiya - 0,1ml miqdoridagi antraksin bemor qo‘li terisi orasiga 
yuboriladi. 24-48 soatdan so‘ng ukol qilingan joyda yallig‘lanish alomatlari paydo 
bo‘lsa, reaksiya musbat hisoblanadi. Qizargan va shishgan joyining satxi 15 mm 
gacha bo‘lsa, reaksiya kam musbat (+), 15-25 mm bo‘lsa musbat (++) va 20-40 mm 
va bundan katta bo‘lsa o‘ta musbat (+++) deb baholanadi. 
Differensial diagnostikasi. Kuydirgining teri turini oddiy karbunkul va o‘lat, 
ya’ni tounning teri turidan farqlash kerak. Oddiy karbunkul og‘riydi, o‘rtasida 

---

yiringli uchi ko‘rinadi, uning atrofi qizargan bo‘lib, sarg‘ish rangli qora qo‘tir xosil 
bo‘ladi. 
O‘latning teri turi qattiq og‘riydi, o‘rtasidagi qora qo‘tir atrofida mayda 
pufakchalar bo‘lmaydi, shish kuydirgidagidan ancha kam bo‘ladi. 
Kuydirgining septik turini avvalo o‘latning o‘pka turidan farqlash kerak. Bemor 
balg‘amida ko‘p mikdorda kuydirgi tayokchalari topiladi.
Davosi. Bemorga antibiotiklar bilan bir vaqtda kuydirgiga qarshi 
immunoglobulin 
ham 
buyurish 
maqsadga 
muvofiq. 
Penitsillin 
kuniga
6-24 mln TD dan, kamida 7-8 kun davomida muttasil berib boriladi. 
Kasallikning septik turida turida sefalosporin, levomitsetin, natriy suksinat, 
gentamitsin buyuriladi (sefalosporin bir kunda 4-6 g, levomitsetin, natriy suksinat 3-
4 g, gentamitsin 240-320 mg dan beriladi).
Gammaglobulin kasallikning engil xilida 20 ml dan, o‘rtacha og‘ir va og‘ir 
turlarida 40-80 ml dan tayinlanadi. Og‘ir ahvoldagi bemorni davolashda
400 ml gacha sarf qilinadi. 
Antibiotiklardan tashqari kolloid va kristalloid eritmalar, plazma, albumin ham 
ishlatiladi. Kasallikning og‘ir turida kortikosteroidlar qo‘llaniladi. Infeksion shok 
yuz berganda bemorning ahvoliga qarab zudlik bilan tegishli davo choralari 
ko‘riladi. 
Kuydirgining teri turida jarroxlik usullarini qo‘llash taqiqlanadi. Aks xolda 
sepsis boshlanishi mumkin. 
Profilaktikasi. Profilaktik chora-tadbirlar veterinariya va tibbiyot xodimlarining 
hamkorligida olib boriladi. Infeksiya manbalarini tugatish ishini veterinariya 
xodimlari amalga oshiradi, tibbiyot xodimlari esa buni nazorat qilib turadi. 
Zootexniklar va veterinariya xizmati xodimlari hayvon mahsulotlari bilan 
ishlaydigan kishilar (qushxona, teri zavodlari, mo‘yna fabrikalari ishchilari) maxsus 
vaksina bilan emlanadi.
Bemor kasalxonada alohida xonaga yotqiziladi. Uning uyida dezinfeksiya 
qilinadi. Bemorga yaqin yurgan kishilar 8 kun davomida nazorat ostida bo‘ladilar va 
ularga nisbatan shoshilinch profilaktika choralari ko‘riladi. 
Kuydirgidan xalok bo‘lgan xayvon va odam jasadi kuydiriladi yoki maxsus 
tobutga solib, 2 metr chuqurlikka ko‘miladi. Infeksiya o‘chog‘ida bo‘lganlarga 
nisbatan ko‘riladigan shoshilinch profilaktika choralari sifatida ularga kuydirgi 
gammaglobulini bilan penitsillin ukol kilinadi. 7-10 kun davomida gammaglobulin 
va penitsillin yuborilgandan sung vaksina bilan emlanadi.