2- mutaxassislik) talabasi Nazariy Azamat Alisher o’g’lining ashT (turk tili)

Turk tilida orttirma sifatlarning orttirm darajasi talqini

Turk tilshunosligida pekiştirme sifatlari yoki berkitme sifatlari deb nomlangan sifat turi shaxs, predmet yoki voqea-hodisaning belgisini yuqori darajada ko‘rsatuvchi so‘zlardir. Sifatlaming bunday shakli o’xshash bo’g’in ishtiroki (benzer hece katkisi) yordamida yasaladi. Bunday sifatlar so‘zning birinchi bo‘g‘ini olinib, bo‘g‘inning oxiriga m, p, s, r undoshlaridan biri qo‘shilib, so‘zning boshiga keltirish yo‘Ii bilan yasaladi:

Kara= ka+p+kara (qopqora); temiz = te+r+temiz (toptoza); yeşil = ye+m+yeşil (yamyashil); kati = ka+s+kati (juda qattiq),
kolay = ko+s+kolay (juda qulay)kabi.

Bunday shakllarning yuzaga kelishiga takroriy kuchaytiruv (kara kara, diri diri) va qo 'shma kuchaytiruv (kara kuru, deli dolu) shakllarining asos olingan bo‘lishi ham mumkin. Ba‘zi sifatlarda esa yasalgan old qo‘shimchadan keyin tovush oqishini tayininlovchi bir tekis, ochiq unli paydo qilinib, ikkinchi bo'g'in yasalganini ham ko‘rish mumkin:

dupediiz (tep-tekis), sapasaglam (soppa-sog‘), yapayalmz (o‘ta yolg‘iz), güpegunduz (kuppa-kunduz) kabi.

3. Asarda uchrovchi orttirma sifatlar tahlili

Tahlil qilinayothan asarda esa shu usulda yasalgan quyidagi orttırma sıfatlarnı keltıramiz:

1. 
   İşin ipe -inçe tarafından bak ki, o gece de bizim yamuk tarlanın suyu vardı. İshning asl astaridan qaragankki, bizning bukri dalamiz o’sha kecha sug’orilgan edi.
   
2. 
   Bizim küçüçük oğlan yanımda. Bıznıng jajji o’g’lnimiz yonimda
   
3. 
   Oğlan daha ufaçık
   

Bola hali juda kichik

4. 
   Üstümü başımı tertemizleyip giyindim.
   

Top toza ust boshimni kiydim.

5. 
   Bir kuçak kus kuru ekmekten gayrı bir şey yok.
   

Bir hovuch qup quruq nondan boshqa xech nima yo’q

6. 
   Birlikte birlikte bel belleyip ağaç budamamız lazım
   

Bir g’aytar qilib daraxt butashimiz kerak

7. 
   İnce çerçeveli gözlüklü kız
   

Yupqa hoshiyali ko'zoynakli qiz

8. 
   Çocuğün incecik boynunda hızlı hızlı atıp duran o mavı damar zihnini terk etmiyordu.
   

Bolaning op ozg‘in bo‘ynida tez tez urayotgan ko‘k tomir xayolidan ketmadi.

9. 
   Şoyle tertemiz, rangarenk bir çiçekçi bulunsaydı
   

Agar shunday top toza va rang-barang gul do’koni topilsa

Sifatlarni to’la takrorlash yo’li bilan ham kuchaytirish mumkin. Bunday shakllar sifatning ma‘nosini kuchaytirib, otlar bilan birikadi:

kara kara gdözler, küçük küçük odalar, mahmur mahmur bakişlar, iri iri meyveler kabi.
Kuchaytiruv sifatlari otlarni takrorlash yo‘li bilan ham yasaladi:


takim takim elbiseler, kucak kucak hediyeler, çeşit çeşit yolcular, yeryer lekeler kabi.
Bunday shakllar ko‘pincha ravish sifatida fe‘ldan oldin kelishi mumkin:


adim adim izlemek, karış karış gezmek kabi.

Kuchaytiruv sifatlari ot kesimli gaplarda (isim cümleleri) kesim vazifasini bajaradi:

Ovalar yemyeşildi. Eviniz tertemizmiş. çicekler kipkirmiziydi kabi

Tahlil etilayotgan asar misolıda shu usul yordamida hosil qilingn orttırma sifatlarnı ko’rib chiqamiz:

1. 
   Vüçudumun bütün azaları zangır zangır sallanıyor. Tanamning barcha a’zolari zir zir titrayapti.
   
2. 
   Ellerime baktım, tombul tombul olmuş. Qo’llarimga qaradim- qavarıg’ bo’libdi
   
3. 
   Çocuğün incecik boynunda hızlı hızlı atıp duran o mavı damar zihnini terk etmiyordu.
   

Bolaning op ozg‘in bo‘ynida tez tez urayotgan ko‘k tomir xayolidan ketmadi

4. 
   Üst-üste bütün haşmetı ile karşımda duruyor U butun salobati bilan qarshimda turibdi.
   
5. 
   Yavaş yavaş buruşturup bir top yapıyorum Men asta-asta maydalab, to'p hosil qilaman
   
6. 
   Ciyak ciyak bağırıyor çocuklar Qichqirayotgan bolalar
   
7. 
   Martı, uçuşan kağıtlara şaşkın şaşkın bakıyor
   

Qushlar uchib ketayotgan qog‘ozlarga hayron bo‘lib qaraydi

8. 
   Onu açık açık anlatayım
   

Men buni ochiq oydin tushuntirib beraman

9. 
   Hasili her bir şeyiyle tek tek gürüştü Hasili hamma narsa bilan kurashdi
   
10. 
    Gözleri fıldır fıldır gazete okuyan bir adamın yanına oturdu. gazeta o'qiyotgan odamning yoniga o'tirdi
    
11. 
    Dudağının uçu ile kas kas güldü
    

U labining uchi bilan qixir qixir kuldi 12.Kabak kafalı adam kana kana içti
Qovoq boshli odam qona qona suv ichdi

13. 
    Bu defa müridi birbirine yapışmış koca koca bınalar karşıladı Bu safar bir-biriga yopishgan ulkan binolar shogirdni kutib oldi.
    
14. 
    Mürit bu kara sakallı adamın çakmak çakmak gözlerine bakti.
    

Shogird bu qora soqolli odamning miltillovchi ko'zlariga qaradi 15.varınca sokakların kat kat binaları katlarından soyunsular
yetib kelishganida ko‘chalarning qavat qavat binolari qavatidan yechib tashlandi.

16. 
    Mürit uzun mu uzun bir odanın öte başında Efendiyini gördü Shogird Ustozini uzun va uzun xonaning narigi tomonida ko'rdi.
    
17. 
    Önünda domur domur terlemiş Akpınar’ın suyu ile dolu testiyi fark etti.
    

Qarshisida terlab turgan Oqpinarning suv bilan to‘ldirilgan ko‘zaga ko‘zi tushdi.

16. 
    Şakır şakır güneş içinde kalmıştım
    

Men jivir jivir yonayotgan quyoshda qoldim 19.Efendi efendi uzanıp duruyor
Muloyim muloyim yastanib turibdi
20.Sağlar sağlık sebebi ile kasıla kasıla gezenemiyordu Sog’ odamlar sog'lig'i sababli oyoqqa turolmaydilar.

3.