2. Absolyut muǵdarlar haqqında túsinik hám olardıń túrleri Salıstırmalı muǵdarlar haqqında túsinik hám olardıń kórsetiliw

Shártli natura ólshew birligi degende birdey túrdegi tutınıw qunına iye bolǵan hádiyselerdi birdey birlikke keltiretuǵın ólshew birlikleri túsiniledi.  Bul birlik (koeffitsientler) negizinde úyrenilip atırǵan hádiyselerdi zárúr tutınıw qunına tiykarlanǵan qatnaslar jatadı. Máselen, statistika hám jobalastırıw praktikasında traktorlar- etalon traktorlarda, 4 oqlı júk vagonları - 2 oqlılıqqa, sabınlar - 40 protsent maylılıq dárejesine aylandırılǵan halda belgilenedi.


3.Salıstırmalı muǵdarlar haqqında túsinik hám olardıń kórsetiliwi

Sotsial- Ekonomikalıq hádiyselerdi biliw hám úyreniwde absolyut muǵdarlar kerekli qural wazıypasın atqarsada, biraq olar menen sheklenip qalıw múmkin emes. Sebebi svodkalaw nátiyjesinde alınǵan dáslepki absolyut muǵdarlar hádiyse hám protsesslerdiń qalay rawajlanıp atırǵanın, olardıń intensivliligin xarakterley almaydı.

Máselen, 2017- jılda Ózbekstanda 3515 mıń tonna dán ónimi jetistirildi.  Bul san ulıwma absolyut muǵdar bolıp, jetistirilgen dánniń az yamasa kópligin, respublikanıń belgilengen jobası orınlanǵan yamasa orınlanbaǵanıń tuwrıdan - tuwrı kórsete almaydı. Onı biliw ushın 1998-jılǵı dán ónimleri muǵdarın aldınǵı kórsetkishler yamasa sol jılǵı joba menen salıstırıw kerek. Sol salıstırıw nátiyjesinde salıstırma muǵdarlar alınadı. Salıstırılǵanda kóbinese absolyut muǵdarlar qollanıladı. Ayırım jaǵdaylarda ortasha hám salıstırma muǵdarlarda óz - ara salıstırılıwı múmkin.

Solay etip, eki salıstırılǵan absolyut muǵdardı bóliw nátiyjesinde alınǵan ulıwmalastırıwshı muǵdar statistika da salıstırma muǵdarlar dep ataladı.

Salıstırmalı muǵdarlar hár qıylı formalarda kórsetiliwi múmkin. Olardıń kórsetiliw forması bazis muǵdardıń (qatnas bólimin) qanday birlikke teńlestirip alınıwına baylanıslı. Soǵan qarap salıstırmalı muǵdarlar koeffitsientlerde, protsentte, promellada, prodetsimellada kórsetiledi.

Eger bazis muǵdar 1 ge teńlestirip alınsa, onda salıstırmalı muǵdarlar koeffitsientte kórsetilgen boladı. Máselen, 1991-jılda Ózbekstanda 41,9 mlrd m3 gaz qazıp alınǵan bolsa, 1999-jılda onıń muǵdarı 49 mlrd m3 tan astı. Eger 41,9 mlrd m3 bir-birlik dep qabıllasaq, onda 49 mlrd m3 neshe birlikti quraydı. Ápiwayı proportsiya dúzemiz:

41,9 -1              49,0     

              ;    x=-------=1,170 birlikke teń.
49,0-x               41,9

Demek, Ózbekstan gazı usı dáwir ishinde 1,17 mártebe artıǵıraq kóbeygen.

Eger bazis muǵdar 100 ge teńlestirilse onda salıstırmalı muǵdarlar protsentte kórsetilgen boladı:

41,9 -100          49,0x100     

              ;    x=----------=117,0 protsent

49,0-x               41,9

Bunnan sonday juwmaq shıǵadı, 1991 jılda hár 100 birlikke 41,9 mlrd m3 gaz qazıp alınǵan bolsa, 1998 jılda bolsa bul san 49 mlrd m3 ti qurap, salıstırılatuǵın baza muǵdarına salıstırǵanda 17,0 protsentke joqarılaǵan.

Eger bazis muǵdar 1000 ǵa teńlestirilse, onda salıstırmalı muǵdarlar promellede (%0) kórsetilgen boladı:

41,9 -1000          49,0x1000     

              ;      x=-----------=1170 promelle

49,0-x                     41,9

Salıstırmalı muǵdarlardı kórsetiwde ol yaki bul formanı qollanıw salıstırılıp atırǵan muǵdarlar ortasındaǵı ayırmashılıqqa baylanıslı. Eger bóliniwshi muǵdar bóliwshige qaraǵanda bir neshe márte úlken bolsa, onda salıstırmalı muǵdarlardı koeffitsientlerde kórsetiw qolaylı. Eger olar bir birinen onsha ayırmashılıqta bolmasa, onda ádette protsent qollanıladı. Bóliniwshi muǵdar bóliwshige qaraǵanda bir qansha kishi bolsa hám mayda qaldıqlı sanlardı qollanıw hádiyse mazmunnına say kelmese, onda salıstırmalı muǵdarlardı promellede (prodetsimellada) kórsetiw tuwrı boladı.

Máselen, Tashkent Finans Institutında jámi 4 mıńǵa jaqın student oqıp atırǵan bolıp, olardıń ishinde r Uluǵbek stipendiantı bar deyik. Bul jerde salıstırıw bazası mıńǵa teńlestirilip alınıw kerek. Sonda hár mıń studentke shama menen bir Uluǵbek stipendiantı tuwra keledi.

Solay etip, bazis muǵdardıń neshege teńlestirilip alınıwına qarap salıstırmalı muǵdarlar túrlishe kórsetiledi. Ulıwmalastırılǵan halda olardı tómendegishe sistemalastırıw múmkin.

Prodetsimella praktikada kem isletiledi. Promelle ádette xalıq statistikasında keń qollanıladı. Ulıwma statistika hám jobalastırıw praktikasında salıstırmalı muǵdarlar kóbinshe protsentlerde kórsetiledi.