2-Amaliy mashg‘ulot. Mavzu: Chizma geometriya va chizmachilik terminlarining tuzilish xususiyatlari. Chizma geometriya va chizmachilik terminlar etimologiyasi bilan ularga mos tushunchalarning ta’riflari orasidagi bog‘lanish

a) bir so‘z shaklli hokim komponent: ko‘rish burchagining bissektrissasi, 
nuqtalar to‘plamining modeli, proeksiyalar tekisligini almashtirish, nurlar asosi 
perspektivasi, geometrik obrazning vaziyati, uch yoqli burchak, qirqimda materialni 
tasvirlash; ayqash to‘g‘di chiziq, 

---

b) so‘z birikmasi hokim komponent: kesishuvchi to‘g‘ri chiziqlar, kartinaning 
bosh nuqtasi, nuqtaning markaziy proeksiyasi, chiziqning parallel proeksiyasi, 
modelning profil proeksiyasi, proeksiyalovchi nurlar to‘plami, profil proeksiyalar 
tekisligi, ingichka tutash chiziq. 
Bunday tartibdagi terminlarlarning o‘zaro aloqasi hozirgi o‘zbek tili 
qonuniyatlari asosidadir. Ulardagi tobe va hokim komponentlar sifatlovchi - 
sifatlanmish, qaratqich - qaralmish hamda ularning aralash holda qodlanishi mumkin. 
Tobe komponent hokim komponentga sifatlovchi bodib keladi: - konstruktiv 
masalalar gruppasi, tobe komponent hokim komponentga qaratqich bo‘lib keladi; 
nuqtalarning geometrik o‘ni va x.k. bunday munosabatlar hokim komponent doirasida 
(u so‘z birikmasi bilan ifodalangan bodsa) ham, tobe komponent doirasida ham 
bodishi mumkin. 
Uch komponentli terminlarlarning lug‘aviy tarkibi, ya’ni bunday terminlardagi 
so‘zlarning tub va o‘zlashma ekanligi masalasi ham diqqatni jalb qiladi. Har uchchala 
komponenti turkiy so‘zlar - terminlar: ayqash to‘g‘ri chiziqlar, to‘g‘ri chiziqning izi, 
yordamchi kesuvchi sirtlar, ikki yoqli burchak, uch yoqli burchak, to‘g‘ri chiziq 
kesmasi, tekis egri chiziq, to‘g‘ri chiziqli sirtlar, to‘g‘ri chiziqlar to‘plami, tekislikdagi 
to‘g‘ri chiziqlar, tashqariga chiqarilgan 
kesim, urinma to‘g‘ri chiziq, chiziq ustidan yurgizish, sirtlaming kesishish chizig‘i va 
x.k. 
O‘zga tillardan so‘z o‘zlashtirmagan birorta sof til bodmaganidek, o‘zbek tili 
ham o‘z taraqqiyotida bu jarayonni boshdan kechirgan, ya’ni ko‘plab chet so‘zlar 
o‘zbek tiliga ham kirib kelgan: ruscha - baynalminal, turkiy va arabcha- forscha va x.k. 
Masalan: 
nuqtalarning geometrik o‘rni
/ar. + r-gr + turk/;
tekis geometrik modellar
/turk + r-gr + r-fr./;
to‘g‘ri chizig‘iy giperboloid
/turk + turk + r-gr./;
modelning fazoviy ko‘rinishi
/r-fr + ar. + turk/;
proeksiyalovchi nur yo‘nalishi
/r-lot + ar. + turk/;
yordamchi proeksiyalash usuli
/turk + r-lot + ar./;
perspektivani yasash usuli
/r-fr + turk + ar./;

---

kartina teksligining asosi
/r + turk + ar./;