2-bob tortuv harakat tarkibining qoldiq resurslarini baholash bo‘yicha mavjud usul va yondashuvlar tahlili

2.4. Teplovozlarning asosiy ramasi resursiga ta’sir etuvchi faktorlar
Rama konstruksiyalarining ishlab chiqarish davrida va shu bilan birga ekspluatatsiya va ta’mirlash jarayonida xan turli nuqsonlari kuzatilishi mumkin.
1. Ishlab chiqarish-texnologiya nuqsonlari:
a) Eritish, quyish va prokat nuqsonlari.
Eritishning asosiy nuqsonlaridan biri metallning berilgan kimyoviy tarkibga nomuvofiqligi hisoblanadi. Po‘lat quymalarning asosiy nuqsonlaridan biri esa cho‘kma “chig‘anoq”lar va bo‘shliqlar, shuningdek butun quyma metall hajmi bo‘ylab tarqalgan gazli g‘alvirlik (poristost) sanaladi.
Konstruksiyalarning eng xavfli nuqsoni darzlardir. Qaynoq darzlar termik va cho‘kma zo‘riqishlar ta’sirida quyilmaning kristallashgan negizi (skeleti)ning emirilishi natijasida yuzaga keladilar. Sovuq darzlar ham termik va cho‘kma zo‘riqishlar ta’sirida yuzaga keladi, ammo ular turli uchastkalarning, masalan, quymaning yupqa va qalin kesimlarining har xil tezlik bilan sovishi oqibatida paydo bo‘ladilar.
b) Termo ishlov nuqsonlari.
Harorat, tutib turish vaqti, detalni qizdirish va sovitish tezligiga rioya qilinmaganida yuzaga keladigan qizitib yuborish va kuydirib qo‘yish tez-tez uchrab turadigan nuqson hisoblanadi. Qizitib yuborish donachalar chegarasida yirik donachali oksid va sulfidli ajratmalar hosil bo‘lishiga olib keladi. Kuydirib yuborish esa yirik donachalar hosil bo‘lishi va ular chekkasining erib qolishini keltirib chiqarib, bu keyinchalik metall emirilishiga sabab bo‘ladi.
Termik darzlar (shu jumladan toblama darzlar ham) metallda keskin qizdirish yoki sovitishda yuzaga keladi (masalan, toblashda).
Uglerodsizlanish – yuza qatlamlarda uglerodning kuyib ketish jarayoni bo‘lib, u po‘latning mustahkamligini ancha pasaytiradi. Uglerodsizlanish darzlar hosil bo‘lishiga olib keladigan jarayon sifatida tarkibida uglerodi miqdori yuqori bo‘lgan po‘latlar uchun ayniqsa xavfli hisoblanadi (S > 0.5).
Uglerodlanish jarayoni po‘lat mahsulotlar uglerod oksidi ortiqcha bo‘lgan muhitda qizdirilganida kuzatiladi. Bu yuza qatlamlarining sinuvchan(mo‘rt)ligi va darzlar hosil bo‘lishiga moyilligini oshiradigan uglerod bilan boyishiga olib keladi.
Shuningdek yuza qatlamlarning kimyoviy usulda edirish, elektr kimyoviy ishlov berishlarda ishqorlar, kislotalar va maxsus aralashmalar ta’sirida vodorod bilan boyishi ham darzlar hosil qiladi. Ushbu jarayon qayishqoqlikni keskin yomonlashtirib, odatda, detal yuzasidagi mayda darzlardan boshlanadigan sinuvchan (mo‘rt) emirilishlar paydo bo‘lishiga olib keladi.
v) Mexanik ishlov berishdagi nuqsonlar
Geometrik o‘lchamlar va yuza sifatining belgilangan talablarga nomuvofiqligi mexanik ishlov berishning eng ko‘p uchraydigan nuqsoni hisoblanadi. Uzluksizlik ko‘rinishidagi nuqsonlar mexanik ishlov berish, masalan, metallda katta yuza zo‘riqishlari paydo qiladigan kesish bilan ishlov berish jarayonida kamdan-kam hollarda yuzaga kelib, bunda darzlar yuzaga kelishi mumkin. Sayqallash (shlifovka) operatsiyasi bundan istisno bo‘lib, uning davomida metall yuza qatlami birdan qizib, bu esa o‘z navbatida mayda darzlar to‘ri va kuyuklar (mahalliy ortiqcha toblab yuborilgan uchastkalar) paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Mahsulotlarni tuzatish va rixtovkalashda va uskunalarni montaj qilishda yuza darzlari paydo bo‘lishi mumkin.
d) Materiallarni biriktirishga oid nuqsonlar
Lokomotivlar yuk tushadigan konstruksiyalarining ajralmas birikmalari payvandlash yordamida bajariladi.
Eritib payvandlashda ham quyma metallga xos bo‘lgan ba’zi nuqsonlar uchraydi: cho‘kish “chig‘anog‘i” (rakovina), bo‘shliqlar, qo‘shilmalar (shlakli, flyus, oksid, sulfid, metall). O‘ziga xos nuqsonlarga bo‘shliqlar, shlak qo‘shilmalari, payvandlanmay, erimay qolgan joylar va darzlarni kiritadilar. Ichki bo‘shliqlar o‘lchamlari diametri 0,1 dan 2 … 3 mm gacha, ba’zan esa kattaroq ham bo‘lishi mumkin. Chok yuzasiga chiqadigan bo‘shliqlar kattaroq o‘lchamga ham ega bo‘lishi mumkin.
Bir tekis g‘alvirlik (poristost) doimiy amal qiladigan omillar: asosiy metallning payvandlanayotgan yuzalar bo‘yicha ifloslanganligi (zang, moy va h.k.), elektrodlar qoplamasining turli qalinlikda bo‘lishi va h. k.
Payvand choki metallidagi shlak qo‘shilmalari – metall bo‘lmagan moddalar (shlaklar, oksidlar) bilan to‘lib qolgan kichikroq hajmlar hisoblanadi. Shlak qo‘shilmalarining paydo bo‘lish ehtimoli ko‘p jihatdan payvandlash elektrodi markasi bilan belgilanadi. Sifatli elektrodlar bilan payvandlashda chok juda kam ifloslanadi.
Oksid plenkalar payvandning har qanday tarida yuzaga kelishi mumkin. Hosil bo‘lish sabablari: payvandlanayotgan elementlar yuzasining iflosligi, elektrod qoplami yoki flyus sifatining pastligi, payvandchi malakasining etishmasligi va sh.k.
Yaxshi payvandlanmay qolgan joylar (neprovar) – bu payvand ulamasidagi qirralar yoki ilgari bajarilgan chok valiklari yuzalarining to‘liq erimasligi tufayli paydo bo‘ladigan mahalliy nuqsonlar. Hosil bo‘lish sabablari: payvandlanayotgan elementlar qirralarini okalina, zang, bo‘yoq, moy va boshqa iflosliklardan yaxshi tozalamaslik; yoyning magnit maydonlari ta’sirida og‘ishi (chetlashishi); payvandlashning juda jadal sur’atda bajarilishi; asosiy metall, payvandlash simi, flyuslarning sifati qoniqarsizligi va h.k.
Darzlar – payvandlanib ulangan joyning uzilish tarzidagi qisman mahalliy emirilishi. Darzlar hosil bo‘lishiga quyidagi omillar sabab bo‘lishi: legirlangan po‘latlarni qattiq (qo‘zg‘almas tarzda) mahkamlangan konstruksiyalarda payvandlash; past haroratda payvandlash; konstruksiyani kuchaytirish maqsadida choklarni ustma-ust qalashtirib yuborish, buning oqibatida payvandlash zo‘riqishlari ortib boradi; payvand ulamalarida zo‘riqish kondensatorlari bo‘lgan nuqsonlar mavjudligi.