2. Iste'dod va ijodiy qobiliyatlar. Ijodiy shaxs sifatlari Ijodiy salohiyat va ruxiy sog‘lomlik. Ijodkor shaxs xususiyati

Ijodkor shaxs xususiyati — xato qilish xavfiga tayyorlik. Ijodkor shaxs o‘z g‘oyalarini ochiq aytishdan qo‘rqmaydi. Xulosa va qarorlar chiqarishda axborotlarning etishmasligi tufayli u ko‘pincha xato qilish xavfiga duch keladi. Mutlaqo to‘g‘ri dalillar bo‘lmaganda xam ijodkor shaxs tomonidan «erkin fikr» aytiladi. Qobiliyatsizlik esa bexavotirlikni, fakat barkaror malakalar shakllantirilgan vazifalarni echishni talab qiladi.
Talant o‘zini bir kasb, bir mavzu, bir fan yoki bir janr bilan chegaralamaydi, u odatdagi chegaradan chiqishga qo‘rqmaydi.
Impulsivlik, ishga bor kuch bilan kirishish, fikr va baho berishda erkinlik xam ijodkor shaxs belgilaridir. Bunday shaxslar talabalik davrlarida o‘kituvchi va o‘quv dasturlariga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘ladilar, qaysi fan va qaysi mavzu bilan shug‘ullanishni o‘zlari xal qiladilar.
I.P. Pavlov «Avtobiografiya»sida eslashicha, u o‘qigan diniy seminariyada barcha fanlardan besh baxoga o‘qish eng zo‘r muvaffaqqiyat hisoblanmagan. Bu odatiy xol bo‘lib, ko‘pchilik yaxshi o‘qigan. Ammo, seminarist bir-ikki fandan zo‘r o‘qib, boshqalaridan yomon o‘qisa, «Balki bu talantdir?» - deb, unga darxol e’tibor berishgan. CHunki ijodkor shaxsining yana bir xususiyati — o‘zi qiziqqan sohada katta mehnatsevarlik ko‘rsatishdir.
O‘yinga moyillik xam iqtidorlilik xususiyati. Fikr erkinligi, assotsiatsiyalashning engilligi, dadil «g‘oyalar uyini» ijodkor shaxsga xos. U yumorga moyil. YUmor xissi kuchli aql va ijodiy tafakkur hosilasidir.
Temir intizom va kat’iy reglamentlangan xukm chiqarishga moyil odamlar o‘zlarining nozik fahmi va kashfiyotchiligi bilan o‘ta kam taassurot qoldiradilar. Xar qanday ongli faoliyatning birinchi sharti erkinlik deb qabul qilingandagina fikr xam ijodiy bo‘ladi.² Fikr aynan ichki erkinlikdan keladi, busiz ijodning bo‘lishi mumkin emas.
Muammoni izlash. Odamlar tashqi qo‘zg‘ovchilar oqimidan bilim va tasavvurlari doirasiga kiradigan narsalarni qabul qilishadi, boshqa axborotni esa ongsiz tarzda «tashlab yuborishadi». Idrokka odatiy ustanovkalar, qadriyatlar, hissiyotlar, shuningdek, umum qabul qilingan qarashlar va fikrlarga tobelik ta’sir etadi. Oldin o‘zlashtirilgan bilimlar doirasiga sig‘maydigan narsani ko‘ra bilish qobiliyati oddiy kuzatuvchanlikdan yuqori turadi. YAngicha va o‘tkir nazar ko‘zning emas, tafakkurning, miyaning sifatli mahsulidir.
300 yil ilgari R. Dekart ob’ektiv kuzatishlarni ta’riflash uchun mutlaqo neytral til kiritish zarurligi haqida gapirgandi. U bu til oldindan belgilangan fikr va ustanovkalar tufayli kelib chiqadigan xatolarni tuzatishiga umid qilgandi. Lekin 300 yil davomida xam bunday tilni ishlab chiqib bo‘lmadi. Umuman, bunga imkon bormi?
Geyzenberg Eynshteyndan yaxlitligicha faqat faktlarga tayanadigan, hech qanday extimolli fikrlarga ega bo‘lmagan fizik nazariya yaratish mumkinmi, deb so‘raydi.
- Berilgan xodisani kuzata olasizmi, yo‘qmi, bu sizning qaysi nazariyani qo‘llayotganingizga bog‘liq bo‘ladi. Nazariya aynan nimani kuzatish mumkinligini belgilaydi, - deb javob beradi Eynshteyn.
1590 yil mashxur Piza minorasiga cho‘yan yadro va qo‘rg‘oshin mushket o‘qi ko‘targan odam chiqadi. U ikkita narsani xam pastga tashlaydi. Pastda turgan o‘quvchilar xam, o‘zi xam yadro va o‘qning erga bir vaqtning o‘zida tushganini ko‘radilar. Bu Galileo Galiley edi.
2000 yil davomida, Aristotel zamonidan jismning tushish tezligi uning og‘irligiga proporsional degan ishonch mavjud edi. Daraxtdan uzilgan quruq barg erga sekin tushadi, pishgan meva esa erga toshdek otilib tushadi. Buni xamma ko‘rgan. Biroq boshqa narsani xam hamma ko‘rgan: qoyadan tushgan katga-kichik toshlar, o‘lchamlari turli bo‘lishiga qaramay, erga bir vaqtda kelib tushadi. Bunga hech kim ahamiyat bermagan. CHunki qarash va ko‘rish bir narsa emas. (SHunday qonuniyatga ovchi itlar mutaxassisi M. Prishvin xam ahamiyat bergan. Uning ta’kidlashicha, xid bilish itning bo‘rnida emas, boshida hosil bo‘lar ekan). Demak, Eynshteynning odamlarning kuzatgan narsalari ular qo‘llagan nazariya bilan belgilangan, degani to‘g‘ri. Galiley Aristotelning mexanikasidan shubxalangani sababligina o‘q va yadroning tushish tezligi ularning ohirligiga bog‘liq emasligini aniqlagan. SHundan keyin tajriba qilish g‘oyasi paydo bo‘ladi. Tajriba natijalari xam kutilmagan emas edi. Ular faqat erkin tushish tezligi tushayotgan jism massasiga bog‘liq emasligi haqidagi allaqachon shakllangan farazni tasdiqlar edi, xolos.Tajriba o‘ta oddiy, maxsus qurilma va moslamalarsiz o‘tkazilgan. Tomga chiqib ikkita yukni pastga tashlash xammaning xam ko‘lidan kelardi. Lekin kech kim 19 asr davomida bu xaqda o‘ylab ko‘rmagandi. Galiley muammoni xamma uchun aniq Aristotelning obro‘si va ikki ming yillik an’ana bilan chulg‘angan narsada ko‘ra oldi.
Nazariya kuzatish natijasiga qanday ta’sir qilishiga amerikalik T. Kun «Ilmiy inqiloblar tuzilishi» kitobida misol keltiradi. N. Kopernik sistemasi qabul qilingandan 50 yil o‘tib, astronomlar juda ko‘p osmon jismlarini kashf qilishgan. Kuzatish metodlari xam oldingidek edi. YAngi nazariya kuzatuvchilar oldin ko‘rmagan narsani ko‘rishlariga sabab bo‘lgan.
Psixologlarning kuzatishicha, ko‘rgazmali obrazlarni idrok qilishda idrok qilingan belgi va so‘zlar o‘rtasida aloqa o‘rnatiladi, ya’ni ko‘rish tajribasining verballashuvi yuz beradi.
Antropologlarning kuzatishlari bu qarashni tasdiqlaydi. Ma’lum bo‘lishicha, SHimoliy amerika xopi qabilasi xindulari tilida «yashil» so‘zi bor, ammo, «xavorang» so‘zi ekan. Ular yashil rangni xavorangdan ajrata olmaydilar. Biroq ularning ichida ingliz tilida gapira oladiganlari bu ikki rangni juda yaxshi ajratishadi.
Demak, boshqa kuzatuvchilar e’tibor bermagan yangi narsani topish uchun mos tushunchalarni shakllantirish kerak. Bu ko‘pincha so‘zlar yordamida shakllanadi. Boshqa axborot kodlari xam qo‘llanishi mumkin.


Mavzuni mustahkamlash uchun savollar

1. 
   Ijodiy qobiliyatlar haqida tushuncha bering?
   
2. 
   Ijodiy saloxiyat nima?
   
3. 
   Iste’dodli va ijodiy izlanuvchi shaxs psixologiyasini tushuntiring?