Shaxs ma’naviyatining shakllanishiga ijtimoiy muhit va davr ruxining ta’siri

---

“Shaxs ma’naviyatining shakllanishiga ijtimoiy muhit va davr ruxining 

ta’siri” 

Shaxs deganda muayyan jamiyatning a’zosi tushuniladi. Odam shaxs 

bo‘lishi uchun ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o‘z xususiyati va sifatlari 

bilan 

boshqalardan farq qilishi lozim. Har bir odam shaxs sifatida turlicha 

namoyon 

bo‘ladi. U o‘zining xarakteri qiziqishi va qobiliyati aqliy rivojlanganlik 

darajasi, 

ehtiyoji, mehnat faoliyatiga munosabati bilan farqlanadi. Bular shaxsni 

o‘ziga xos 

xususiyati bo‘lib, ana shu ruhiy xususiyatlari rivojlanib ma’lum bir 

bosqichga 

yetsagina u mukammal kamol topgan inson deyiladi. Shaxsning ijtimoiy 

voqe’likka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo‘lgan munosabati 

turlicha,uning 

faollik darajasi va odob-axloq borasida yetukligi ham turlicha. 

Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda odamning shaxs sifatida 

rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o‘rtasidagi 

munosabatni 

belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom etmoqda. 

Insonning shaxs sifatida rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri 

kuchli 

bo‘ladimi? Yoki tabiiy omillar etakchi o‘rin tutadimi? Balki tarbiyaning 

ta’siri 

yuqoridir? Ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qanday? 

Fanda biologik yo‘nalish deb nomlangan nuqtai nazar etakchi 

o‘rinlardan 

birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik 

omillarni yuqori 

qo‘yadi. Ular tug‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi 

o‘rnini 

belgilab bergan, deydilar. 

XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari 

esa 

shaxs rivojlanishida naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va 

tarbiyaning 

rolini inkor etadi. 

---

Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim – bixeviorizm XX asr boshlarida 

yuzaga kelgan bo‘lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat 

nasldan-naslga 

o‘tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili 

amerikalik olim 

E.Torndaykdir. 

Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.D’yul, A.Kombe ham shaxs 

rivojlanishini biologik nuqtai nazardan asoslaydilar. Ular rivojlanishni 

faqat 

miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini 

absolyutlashtirib, uni 

inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar. 

Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga 

bog‘laydilar. 

Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishni ijtimoiy 

omil 

bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik 

rivojlanishi 

u yashaydigan muhitga bog‘liq, deb ko‘rsatadilar. 

Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir 

tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan 

ijtimoiy 

sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. 

Ular ijtimoiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. 

Demak, 

odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning 

shaxs bo‘lib 

kamolga etishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan 

sharoit), 

shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek 

ahamiyatga 

ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik olimlar, 

psixolog va 

faylasuflar ta’limotiga tayaniladi. 

Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi 

murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning 

munosabatlariga bog‘liq, deb hisoblaydilar. 

Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga 

---

etadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o‘z navbatida 

inson 

faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum 

mahsulidir. Jamiyat 

shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoki 

yo‘q qilishi 

mumkin. 

Faylasuflar shaxsni tabiatning bir bo‘lagi deb baholaydilar. Bu insondagi 

layoqat kurtaklari bo‘lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan 

g‘oyani 

ifodalaydi. 

Jamiyat taraqqiyoti shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlarni 

yaratadi. 

Demak, shaxs bilan jamiyat o‘rtasida ham uzviy aloqa mavjud. 

Shunday qilib, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit, 

inson o‘rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga 

faol ta’sir 

etadi va shu yo‘l bilan hayoti va o‘z tabiatini o‘zgartiradi. 

Fiziologiya va ruhshunoslik fanining ko‘rsatishicha, inson bolasi 

tayyor 

qobiliyat bilan emas

, balki biror - bir qobiliyatning ruyobga chiqishi va 

rivojlanishi manbai - layoqat bilan tug‘iladi. Layoqat o‘zicha rivojlana 

olmaydi, rivojlanishi uchun qulay muhit kerak. Muhit deganda kishiga 

ta’sir etadigan tashqi voqealarning yig‘indisini tushunamiz. Sa’diyning 

fikricha qobiliyatli va kam qobiliyatli bolalar bo‘ladi. Ammo qobiliyat 

o‘z-o‘zidan rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani tarbiyalash 

kerak, tarbiya bo‘lmasa, boladagi bor qobiliyat ham yo‘qoladi. Uning 

kamol topishi uchun kamolatga asos bo‘ladigan qobiliyat negiz bo‘lishi 

kerak. Sa’diy o‘z fikrini isboti uchun “Guliston” asarida “Bir vazirning 

takasaltang o‘g‘li bor edi. Vazir o‘g‘lini bir donishmand huzuriga eltib: 

“Shuni tarbiya qil, shoyad aqli kirib, odam bo‘lsa” - deydi. Donishmand 

vazirzodani 

uzoq muddat tarbiya qildi

, foydasi bo‘lmadi. Bolaning 

otasiga bir odam orqali: “O‘g‘ling odam bo‘lmadi, meni ham aqldan 

ozdirdi” - deb xabar qildi. U bu voqeadan shunday xulosa chiqaradi:” 

Qobiliyat bo‘lsa aslida, Tarbiya unga qiladi asar. Qancha urinsa bo‘lmas 

sayqali,Temir aslida bo‘lmas gavhari (143 bet) “Qobiliyatli odamni 

tarbiya qilmaslik - zulmkorlik va noqobil odamga tarbiya hayfdir. 

---

Tarbiyangni ayab unisini nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoe 

ketkazma”, - deb ta’kidlagan A.Navoiy. Bundan tarbiyaning natijasi 

odamni qobiyatlilik darajasiga bevosita bog‘liqligi asoslanayapti. 

Masalan, qobiliyati bo‘lmagan insonni aqlli mehnat qilishga yo‘llash 

ijobiy natija bermasligini ta’kidlash kerak. YOki biror kasblarni 

egallashga ham bu g‘oyani tadbiq etish mumkin.Bunga tabiiy muhit 

(geografik), ijtimoiy muhit, oila muhiti (mikromuhit) va boshqalar kiradi 

va ular bolaning rivojlanishiga alohida ta’sir ko‘rsatadi. Agar bola o‘z 

tug‘ma layoqatiga mos sharoitda o‘sib, zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, 

layoqat erta ko‘rinib rivojlanishi, aksincha, bunday muhit bo‘lmasa, 

yo‘q bo‘lishi yoki “mudroq” ligicha qolib ketiishi mumkin. Demak, 

boladagi irsiy belgilarning o‘sishi, 

kamol topishi insonlar muhiti

, 

yashash sharoiti va tarbiyaga bog‘liq desak bo‘ladi. Bunga tarixda 

misollar juda ko‘p. A.Navoiy onasidan-shoir, Eynshteyn-fizik, 

Ulug‘bek-astronom, Ibn Sino  tabib bo‘lib tug‘ilmagan albatta. Inson 

bolasi, agar ijtimoiy muhitga emas,boshqa muhit, aytaylik 

hayvonlar 

muhitiga tushib qolsa

, odamlarga xos sifatlar shakllanmasligi 

mumkin. Masalan: 1920 yili hindistonlik doktor Sing Kalkuttaning 

janubiy-Qarbidagi Midnapur shahri yaqinida bo‘ri uyasidan ikkita bo‘ri 

bolasi bilan ikkita qizchani topib olgan. Ularning biri 7-8 

yoshda,ikkinchisi 2 yoshlar chamasida edi. Amala (kichigi) bir yildan 

so‘ng vafot etdi. Kamola esa 1930 yilgacha yashadi. Odob, axloq, xulqiy 

sifatlar- shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning 

o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Shuning uchun irsiyat 

rivojlanishga ta’sir etadi, ammo hal qiluvchi omil bo‘la olmaydi. 

Abdulla Avloniyning fikricha, “Axloq – bu xulqlar majmuidir. Xulq esa 

kishida o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Ularning shakllanishi uchun 

ma’lum bir sharoit, tarbiya kerak. Kishilar tug‘ilishida yomon bo‘lib 

tug‘ilmaydilar, ularni muayyan sharoit yomon qiladi.”1 Buyuk 

muallimning ta’kidlashicha, axloq tarbiyasi xususiy ish emas, ijtimoiy 

ishdir. Har bir xalqning taraqqiy qilishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi 

avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Ijtimoiy pedagogikada 

bolaning mikromuhit orqali jamiyatga kirib borishi ko‘rib chiqiladi. 

Mikromuhitda insonning hayoti va munosabatlari o‘zaro ta’sir 

---

xususiyatiga ega. Muhit – bu nafaqat ko‘cha, uy va buyumlar. Muhit – 

bu o‘ziga xos munosabat va qoidalar tizimiga ega bo‘lgan turli xil 

insonlar birligi. 

SHuning uchun

, bir tomondan inson unga (muhitga) 

nimadir shaxsan o‘zinikini olib kiradima’lum bir darajada unga tasir 

qiladi, uni o‘zgartiradi, lekin shu bilan birga muhit ham insonga ta’sir 

ko‘rsatadi, unga o‘z talablarini qo‘yadi. Muhitning insonga bo‘lgan 

munosabati, uning o‘zini tutishi qanchalik muhitning ishonchiga to‘g‘ri 

kelishi bilan aniqlanadi. Insonning o‘zini tutishi ko‘p holda jamiyatda u 

qanday o‘rinni egallashi bilan belgilanadi. Inson jamiyatda bir vaqtda bir 

qancha o‘rinlarni egallashi mumkin. Masalan, ayol kishi o‘qituvchi, 

rafiqa, ona, qiz bo‘lishi mumkin. Har bir tutgan o‘rin insonga muayyan 

bir talablarni qo‘yadi va shu bilan birga unga qandaydir huquqlarni 

beradi. Jamiyatda insonning o‘zini tutishi muayyan bir huquq va 

majburiyatlar bilan tavsiflanadi, sotsiologiyada bu ijtimoiy maqom deb 

ataladi. Maqomlarning ba’zi birlari insonga tug‘ilishi bilan beriladi. 

Inson maqomi jinsi, millati, tug‘ilgan joyi, ism-sharifi va boshqa omillar 

bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday maqomlar tug‘ma yoki o‘zlashtirilgan deb 

ataladi. Boshqalari esa insonning o‘zi mustaqil ravishda jamiyatda 

shaxsiy harakatlariga ko‘ra erishgani bilan aniqlanadi. Masalan, 

pedagog, vrach, muhandis maqomini inson kerakli kasbiy ta’lim yurtida 

o‘qigani va diplom olgani uchun oladi. Bu holda erishilgan yoki olingan 

maqom haqida gap yuritiladi. Maqom insonning jamiyatda o‘zini 

tutishini aniqlaydi. Ma’lum bir vaziyatlarda shaxs o‘zini 

istaganicha 

emas

, balki o‘z maqomiga ko‘ra tutadi. Atrofidagi insonlar undan bu 

vaziyatlarda muayyan intizomni kutadi, ya’ni inson muayyan bir rolni 

o‘ynashga majbur. Shuning uchun, inson maqomidan kelib chiqqan 

kutilayotgan intizom ijtimoiy rol deb ataladi. Inson hayoti davomida 

nafaqat jamiyat bilan kutilayotgan maqomlar, balki ijtimoiy me’yor va 

qadriyatlarga to‘g‘ri kelmaydigan maqomlar ham mavjud. SHuning 

uchun rivojlanish jarayonida bola pozitiv ijtimoiy yoki negativ rolni ham 

o‘zlashtirishi mumkin. Pozitiv rolli: oila a’zosi (ota va ona, buva va 

buvi, o‘g‘il 

yoki qiz

, aka va singil, nevara va b.), jamoa a’zosi (o‘quvchi, 

o‘rtoq, do‘st, etakchi va b.), iste’molchi (insonga ovqat, kiyim, oyoq 

kiyim va b.), fuqaro (Vatanni sevish, ubilan faxrlanish, vatanparvar 

---

bo‘lish), mutaxassis (o‘qituvchi, vrach, iqtisodchi, muhandis va b.). Bola 

bilan ma’lum rolda o‘zini tutish mexanizmi unga ijtimoiy 

munosabatlarga muvaffaqiyatli kirishib ketishni ta’minlaydi, har bir u 

uchun yangi bo‘lgan vaziyatga moslashib ketish imkoniyatini beradi. Bu 

individni ijtimoiy muhit shart-sharoitiga moslashib ketishi jarayoni 

ijtimoiy moslashuv deb ataladi. Ijtimoiylashuv jarayonida insonning 

“hammadek” bo‘lish ob’ektiv ehtiyoji namoyon bo‘ladi. Biroq shu bilan 

parallel ravishda bolada boshqa ehtiyoj - o‘zini o‘z individualligini 

ko‘rsatish ehtiyoji shakllanadi. Bola uni ifodalash usul va vositalarini 

qidira boshlaydi, qaysidir ma’noda 

uni namoyon qiladi

, natijada uning 

individuallashuvi sodir bo‘ladi. Bolaning individuallashuvi - u yoki bu 

ijtimoiy ahamiyatga ega shaxs xislat va xususiyatlari aynan shu insonga 

mansub shaklda namoyon etadi. Ijtimoiy o‘zini tutish esa boshqa 

insonlar intizomiga tashqi tomondan o‘xshashiga qaramay betakror, 

individuallik qirralarni egallaydi. Shunday qilib, bolaning ijtimoiy 

rivojlanishi ikki yo‘nalish bo‘yicha sodir bo‘ladi: ijtimoiylashuv 

(ijtimoiy madaniy tajribani egallash) va individuallashuv(mustaqil 

bo‘lish).Agar bolani mikromuhitga kiritishda ijtimoiylashuv va 

individuallashuv jarayonlari orasida muvozanat belgilansa, ya’ni bola, 

bir tomondan, mazkur jamiyatda o‘zlashtirilgan me’yor va qoidalarni 

o‘zlashtirsa, boshqa tomondan unga o‘ziga tegishli individualligini 

qo‘shsa, muhitda bolaning integratsiyasi sodir bo‘ladi. Agar bolaning 

guruhga moslashish jarayoni sodir bo‘lmasa, unda o‘ziga ishonmaslik, 

tortinchoqlik, tashabbussizlik sodir bo‘lishi , bu esa shaxsni jiddiy 

deformatsiyaga olib kelishi mumkin. Agar bola moslashuv fazasidan 

o‘ta olsa va atrofdagilarga o‘z individual farqlarini ko‘rsatishni boshlasa, 

atrofdagilar esa uning individualizmini jamiyat me’yorlariga 

to‘g‘ri 

kelmaydi deb hisoblasa

, unda bolada negativlik, gumonsirash, 

agressiya, o‘ziga yuqori baho berish holatlari ko‘rinadi. 

Ota-ona о‘z farzandidan hech narsani ayamaydi. Ularning tabiat ato 

etgan buyukliklari ham ana shunda. О‘zbek xalqi odob-axloqi bо‘yicha, 

keksalarning, ota-onaning oldidan salom bermasdan о‘tish gunoh 

hisoblanadi. Ota-onani qadrlash, ularning beо‘lchov, beminnat 

---

xizmatiga bir umr sodiq bо‘lish, duolarini olish – bolalarning farzandlik 

burchidir. Bu milliy qadriyatlarimizning eng muhim talablaridan biridir. 

Buyuk bobomiz hazrat Alisher Navoiy aytganlaridek ota-onani hurmat 

qilish «…farzandlar uchun majburiyatdir. Bu ikkisiga xizmatni birdek 

qil, xizmating qancha ortiq bо‘lsa ham kam deb bil. Otang oldida 

boshingni fido qilib, onang uchun butun jismingni sadaqa qilsang 

arziydi! Ikki dunyong obod bо‘lishni istasang, shu ikki odamning 

roziligini ol! Tunu kuningga nur berib turgan – birisini oy deb bil, 

ikkinchisini quyosh. Ularning sо‘zlaridan tashqari bir narsa yozma, ular 

chizgan chiziqdan tashqariga bir qadam ham bosma. Hamma xizmatni 

sen odob bilan bajar, «adab» sо‘zidagi «dol» kabi qomatingni ham qil». 

Tan olishimiz kerakki, shо‘rolar davrida keksalarni, ota-onalarni hurmat 

qilish haqidagi milliy qadriyatlarimiz biroz xira torta boshladi. Ba’zi 

yoshlarimizda о‘zlaridan kattalarni, nuroniy qariyalarni hurmat qilish, 

ularning nasihatlariga quloq solish singari yuksak ma’naviy fazilatlar 

yо‘qolib ketayotgani sezilmoqda. Ehtimol, boshqa millat kishilari bunga 

unchalik e’tibor berishmas, lekin biz, о‘zbeklar buni his qilmay ilojimiz 

yо‘q. 

Keksalar uchun ajratilgan uylarda farzandlari tirik о‘ziga tо‘q bо‘lgan 

ota-onalar yashayotganligiga toqat qilib bо‘lmaydi. Gohi-gohada bо‘lsa 

ham, ota-onaga qо‘l kо‘tarish, undan ham og‘irroq jinoyat qilish hollari 

sodir bо‘lib turganligini eshitib turibmiz! Bu — oddiy nuqson emas, 

balki uchiga chiqkan tubanlik bag‘ritoshlik milliy qadriyatlarimizni 

oyoq-osti qilish, о‘z insoniyligini yо‘qotishdir. Milliy qadriyatlarimizga, 

о‘zbek xalqining sha’niga dog‘ tushuradigan bunday yaramas hodisalar 

zamini, ildizi, sababi nimada, degan savol paydo bо‘lishi tabiiy. 

SHо‘rolar davrida, avlod-ajdodlarimizning о‘gitlari, pand-nasihatlari, 

ajoyib an’analarimiz targ‘ib qilinish о‘rniga nuqul qoralandi, yomon otli 

qilindi, bid’at, xurofot, deb baholandi. Milliy tarbiya borasidagi 

merosimiz о‘rganilmadi, targ‘ib etilmadi. Ularning о‘rniga ta’lim-

tarbiya borasida Yevropa, Rusiya modelini kо‘klarga kо‘tarib maqtab, 

targ‘ib qilib, yoshlarimizni о‘z milliy qadriyatlarimizdan bebahra qilib 

qо‘ydik. Ana shu tufayli diniy-axloqiy, oila, qо‘ni-qо‘shni, mahalla-

ko`ylar ta’siri kabi ta’lim-tarbiyaning hayot sinovidan о‘tgan bebaho 

boyliklaridan judo bо‘la boshladik. Mustaqilligimiz tufayli bularga chek 

qо‘yildi, bunday salbiy illatlarni tugatish borasida sezilarli ishlar amalga 

oshirilmoqda. 

Kattalarga izzat-ikrom, kichiklarga mehr-shafqat, ota-onalarga e’zoz, 

farzandlarga mehr-sadoqat kabi insonni inson sifatida ulug‘laydigan, 

---

axloqiy, ma’naviy jihatdan gо‘zal va barkamol qiladigan qadriyatlarimiz 

odamlar, ayniqsa yoshlar qalbidan о‘rin ola boshlagani quvonchli bir 

holdir. Mustaqil О‘zbekiston Respublikasining asosiy qonuni – 

Konstitutsiyada farzandlarning jamiyat, oila, ota-onalari oldidagi insoniy 

burchlari va mas’uliyatlari nimalardan iboratligi milliy 

qadriyatlarimizdagi asosiy g‘oya va qoidalarga asoslanib belgilab 

berilgan. Uning 66-moddasida qayd qilinishicha, voyaga yetgan, 

mehnatga layoqatli farzandlar о‘z ota-onalari haqida g‘amhо‘rlik 

qilishga majburdirlar. 

Xullas, har bir farzandning о‘z ota-onasini e’zozlashi farzandlik burchi 

va jamiyat oldidagi mas’uliyati sanaladi. Ota-onani e’zozlashning 

quyidagi sharqona talablariga hammamiz amal qilishimiz ham farz, ham 

qarz, farzandlik burchimizdir. Ota-onaga taom berish, ozoda qilib 

kiyintirib qо‘yish, kasal bо‘lganda shifokorga kо‘rsatish, kerakli dori-

darmonni keltirib berish, doimo hol-ahvol, sihat-salomatliklarini sо‘rab 

turish, ota-ona oldida «uh» tortmaslik gerdaymaslik lozim bо‘ladi. Ota-

ona norizo bо‘lgan ishni qilmaslik, aroq ichma, yomonlarga qо‘shilma, 

desa uni qilmaslik va qо‘shilmaslik kerak bо‘ladi. Kо‘chada yurganda 

otadan oldin yurmaslik, otadan avval ovqatga, dasturxonga qо‘l 

uzatmaslik, otadan avval о‘tirmaslik, otadan kо‘ra poygakda o`tirish 

lozim. Otaning oldida oyoqni uzatib, yonboshlab olish bizning axloq-

odobimizga kirmaydi. Ota-ona chaqirganda labbay deb javob qaytarish, 

nima ish qilayotgan bо‘lsa, hech ikkilanmasdan darrov ularga javob 

berish farzandlik burchi hisoblanadi. Shunda ota-ona о‘z farzandidan 

rozi bо‘ladi. Ota-onaning roziligini olgan farzand baraka topadi, ishi 

о‘ngidan kelaveradi, oldiga qо‘ygan maqsadiga erishadi. 

Ota-onasi norizo bо‘lgan farzand kechgacha yugursa ham, ishining 

barakasi bо‘lmaydi, biri ikkiga aylanmaydi. Turmushga chiqish, 

uylanishda ota-onaning roziligini, oq fotihasini olishda hikmat kо‘p. 

Yuqoridagilarning hammasi biz uchun bir hovuch oltin, xazina. Kelgusi 

hayotimiz uchun poydevor qо‘yish demakdir. Bu dunyo qaytar dunyo, 

nima eksang shuni o`rasan, siz ota-onangizga nima qilgan bо‘lsangiz, u 

sizga farzandlaringizdan qaytadi. Bu ham tabiat qonuni bо‘lsa neajab! 

Endi ota-onani hurmat qilishning ulug‘vorligi haqidagi ba’zi ibratli 

fikrlarni hadislardan keltirib о‘tamiz. «qaysi bir musulmon farzandi 

savob umidi bilan ertalab ota-onasini ziyorat qilsa, Olloh taolo unga 

jannatdan ikkita eshik ochadi. Agar ulardan bittasini ziyorat qilsa, unga 

jannatning bir eshigini ochadi. Bola ota-onasidan qaysi birini xafa qilsa, 

uni rozi qilmaguncha, Olloh taolo undan rozi bо‘lmaydi»; «Kim ota-

---

onasini rozi qilsa, unga tubo (jannatdagi daraxt) nasib bо‘lib, Olloh taolo 

uning umrini ham ziyoda qiladi»; «Uch toifa kishilarning duosi, hech 

shubhasiz, Olloh taologa maqbuldir: mazlum kishining duosi, 

musofirning duosi va ota-onaning duosi»; «Ota-onalarning keksaygan 

vaqtda har ikkisini yoki biri bо‘lmaganda boshqasini rozi qilib, jannatiy 

bо‘lib olmagan farzand xor bо‘lsin, xor bо‘lsin, va yana xor bо‘lsin»; 

«Ota-onaga itoat qilish – tangriga itoat qilishdir. Uni oldida gunoh qilish 

tangri oldida gunoh ish qilish bilan barobardir» va boshqalar. 

Yuqorida farzandning ota-ona oldidagi burchi haqida fikr yuritdik. Ota-

onaning ham farzand oldidagi burchi nihoyatda katta va mas’uliyatlidir. 

Farzandlarning kelajakda qanday ma’naviyat egasi bо‘lishi kо‘p jihatdan 

ota-ona, u bergan tarbiyaga bog‘lik. Har bir ota-ona farzandi oldida о‘z 

otalik, onalik burchini tо‘liq his etishi, unga javobgarligini ma’nan 

anglab yetishi kerak. 

Sobiq shо‘rolar davrida uzoq vaqt milliy va ma’naviy tarbiya chetga 

surib qo`yildi. Oqibatda bolalar tarbiyasida ota-ona mas’uliyati pasayib 

ketganligi hech kimga sir emas. Vaholanki bola, о‘sib kelayotgan yosh 

avlod tarbiyasida ota-ona beradigan tarbiya juda muhim ahamiyatga ega. 

Farzand tarbiyasi quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishini har bir ota-

ona yaxshi bilishi foydadan holi bо‘lmaydi. 

Birinchisi – nasl tarbiyasi, ya’ni bola tarbiyasi. Bola tug‘ilmasdan oldin 

boshlanishi kerak. YA’ni bо‘lg‘usi ona va otaning sog‘ligi, farzand 

tarbiyalashga mas’ulligini hisobga olish lozim bо‘ladi. Bu – bola, 

farzand kо‘rishni istagan ota-onaning bо‘lajak farzandlari taqdiriga 

mas’uliyat bilan qarab, о‘zlarining salomatliklarini yaxshilashlarini 

nazarda tutadi. 

Ikkinchi bosqich – homiladorlik davridagi parvarish. Bu masala о‘ta 

muhim, о‘ta ahamiyatlidir. Rivojlangan mamlakatlarda homiladorlik 

davri tug‘ilajak inson taqdirining 60 foizini belgilashi kо‘zda tutiladi. Bu 

davrdagi chora-tadbirlar aksariyat ota-onalar tomonidan amalga 

oshiriladi. 

Uchinchi davr bola tug‘ilgandan to 6-7 yoshgacha bо‘lgan davr. Shu 

davrga kelib, bola ma’naviyatining asosiy kurtaklari shakllanib bо‘ladi. 

Sо‘ng ana shu ma’naviy kurtaklarni parvarishlash va yanada 

rivojlantirish davri boshlanadi. 

Ma’naviy barkamollik balki, beshikdagi allaning mazmunidan, bolani 

kiyintirish-u uni halol luqma bilan boqishdan boshlanishi mumkin. 

Hazrati Bahouddin Naqshband aytganlaridek insondagi yaxshi fe’llar, 

amollar halol luqmadandir. 

---

Demak ota-ona farzandini halol luqma bilan boqsa, u farzand ma’nan 

pok va halol bо‘lib voyaga yetadi. Biz shо‘rolar zamonida buni 

unutayozdik, ahamiyat bermadik, boz ustiga tarbiyani ham tuzum о‘z 

manfaatlariga moslashtirib, uni о‘z qо‘liga oldi. 

Xulosa shuki, bola tarbiyasini dono xalqimiz aytganidek u hali 

tug`ilmasdan ota, ona va butun oila a’zolari hamjihatligida boshlashimiz 

lozim bо‘ladi. Olamda barcha narsa juft-juft bо‘lib yaratilgan. Juft bо‘lib 

yashash tabiat qonuni, taqozosi. Lekin oila bо‘lib yashash barcha 

maxluqotlar orasida faqat odam nasliga xosdir. 

Oila jamiyatning birinchi va birlamchi bо‘rini, zarrachasi. Jamiyat ana 

shu kichik zarralardan tashkil topadi. Er va xotin – ikki tirik vujudning, 

ikki olamning о‘zaro ittifoqidan paydo bо‘lgan uchinchi bir olam – bu 

oiladir. Agar oila tinch-totuv, ahil bо‘lsa, olam tinch va obod. Aks holda, 

turmush dо‘zaxga aylanadi, oila zindonning о‘zi bо‘ladi, buning jabrini 

esa er va xotinning о‘zigina emas, balki farzandlari, yaqinlari ham 

tortadi. Oila poklikka va soflikka, ikki tomonlama muhabbatga, sadoqat 

va vafodorlikka asoslanishi kerak. Bu farzandlar tarbiyasi uchun muhim 

omil hisoblanadi. 

Eng qadimgi odatimizga kо‘ra, о‘zbek oilasi ham tо‘ydan boshlanadi. 

Xalqimiz saxovatli xalq. Topganini el-yurt oldiga qо‘ysam, deydi. 

Xalqimizni tо‘ysevarlikda ayblab bо‘lmaydi. Agar ayblasak о‘z-

о‘zimizni kamsitgan bо‘lamiz. To`y va ma’rakalarimizga о‘rinsiz tosh 

otish insofdan emas. Lekin tо‘y bahona soxta obrо‘ olishga intilish, 

kimosharga isrofgarchilikka yо‘l qо‘yishni oqlab bо‘lmaydi. Tо‘y va 

ma’rakalarda musobaqa emas, xayr-saxovat va ma’naviyat qadriyatlarini 

mustahkamlash ustuvor bо‘lgani yaxshi. 

О‘zbek oilasining tashqaridan sezilmaydigan о‘ziga xos ichki qonun-

qoidalari, axloqiy, ma’naviy mezonlari bor. Quyida biz shulardan 

ba’zilari, turmush uchun zarurlari haqida tо‘xtab о‘tishni lozim topdik. 

Zero bu oila qurish oldida turgan yoshlar uchun foydadan holi bо‘lmas, 

degan niyatdamiz. 

Rizq-rо‘z tongda har bir odamga, oilaga ulashiladi. Kimki g‘aflat bosib, 

о‘rnida yotaversa, rizqidan quruq qoladi, deyiladi. Barvaqt turilsa, ish 

unumli, o`sha kun xayrli bо‘ladi…. 

Yuz-qо‘lni yuvmasdan hol-ahvol so`ralmaydi, yuz-qo`lni yuvgandan 

sо‘ng kichiklar kattalarga salom beradilar, ayollar nonushta 

tayyorlaydilar, qizlar-kelinlar hovli, eshik oldini supurib, suv sepib 

qо‘yadilar… 

---

Ish yoki о‘qishga oilaning tabarruk yoshlilaridan fotiha olib ketilishi 

axloq-odob doirasiga kiradi, qaytganda, avval ularga uchrashib, salom 

beriladi, hol-ahvol sо‘raladi… 

Oila odobiga kо‘ra katta yoshlilar bolalarga, balog‘atga yetgan 

farzandlar, kelinlar katta yoshlilarga ochiq-sochiq holda kо‘rinmaydilar, 

bachkana qiliq qilmaydilar, pardasiz sо‘zlarni aytmaydilar. Kо‘chaga uy 

kiyimida chiqilmaydi. O‘zbek oilasiiing fazilatlari kо‘p, qonunlarda 

belgilanmagan, ammo millatimizning qadriyatlariga aylangan tartib va 

talablari mavjud. Ularni farzandlarimiz о‘zlashtirishi ham farz, ham 

qarzdir. 

Shunday qilib, oila – jamiyatning asosiy bо‘g‘ini. Oilada singdirilgan 

tarbiya, Vatan, el-yurt, mustaqillik, ozodlik haqida berilgan tushuncha, 

tasavvur bolaning murg‘ak qalbila bir umr muhrlaiib qoladi. Oila 

mustahkam, tinch, farovon, sog‘lom bо‘lsagina, jamiyatda barqarorlik 

vujudga keladi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek «Oilaning jamiyatdagi 

о‘rni, tarbiyaviy-axloqiy ahamiyati, qadr-qimatini anglab yetmasdan, 

oilaga millat manfaati nuqtai nazaridan yondashmasdan turib, xalqchil 

mafkura yaratolmaymiz». YA’ni ma’naviy sohadagi vazifalarimizni 

muvaffaqiyatli amalga oshira olmaymiz. 

Shuning uchun ham mamlakatimizda oilani mustahkamlashga alohida 

e’tibor berilmoqda. Jumladan, asosiy qonunimizning «Oila» deb atalgan 

14-bobida quyidagi qoyidalarni о‘qish mumkin: 

«63-modda» Oila jamiyatiing asosiy bо‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat 

muhofazasida bо‘lish huquqiga ega… 

64-modda. Ota-onalar о‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar 

boqish va tarbiyalashga majburdirlar… 

65-modda. …Onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi». 

Mustaqil Respublikamizda Oila munosabatlariga alohida ahamiyat 

berilayotganligipi Oliy Majlisning birinchi chaqiriq о‘n birinchi 

sessiyasida «Oila kodeksi»ning qabul qilinishida ham ko`rishimiz 

mumkin. Davlatimizning oilaning rolini oshirishga qaratilgan siyosati 

albatta farzandlarimizning ma’naviyati yuksaltirishida katta ahamiyatga 

ega bо‘ladi. 

  

2.  Adabiyot va san’at asarlari mustaqil respublikamiz fuqarolari 

ma’naviy dunyosini boyitish, ularni gо‘zal narsalarning hammasidan 

bahramand qilish kabi ajoyib xususiyatlarga ega. Ma’naviyat, yuksak 

badiiy, jozibali adabiyot va san’at asarlari kishilar qalbiga tezroq yо‘l 

topish, estetik hissiyotiga kuchli ta’sir qilish, hayotiy voqea-

---

hodisalarni chuqur mushohada etishga da’vat etish kabi xususiyatlari 

bilan ajralib turadi. Shuning uchun adabiyot va san’at asarlarining 

kishilarni yuksak ma’naviy-axloqiy ruhda tarbiyalashdagi badiiy ta’sir 

etishdek vositalik xususiyatidan imkoni boricha kengroq foydalanish 

muhim ahamiyatga egadir. 

Adabiyot va san’at asarlarining kuchi uning xalqchil va tushunarliligida, 

kishilar ichki — ruhiy dunyosiga emosional ta’sir kо‘rsata olishidadir. 

Ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalashda adabiyot va san’atning ana 

shu xususiyatini hisobga olish muhimdir. 

Ma’naviy tarbiyada о‘zbek xalqining boy ma’naviy merosidan keng 

foydalanish uning ta’sirchanligi, samaradorligini oshirishda muhim omil 

bо‘la oladi. Yoshlarimiz ma’naviy tarbiyasida Yusuf xos Xojib, Ahmad 

Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Abdurahmon 

Jomiy, Mashrab, Muqumiy, Furqat, Abdulla Qodiriy, CHо‘lpon, Usmon 

Nosir kabi mumtoz shoir va yozuvchilarimiz asarlaridan 

foydalanishimiz ular qalbini, ruhiy dunyosini ma’naviy boyitishda katta 

ahamiyatga egadir. Ularning bizga qoldirgan boy badiiy-ma’naviy 

merosi о‘zining chuqur falsafiy mazmuni, axloqiy yо‘nalishi bilan 

ajralib turadi. 

Mumtoz san’atkorlarimiz asarlarida halollik va poklik, tо‘g‘rilik, 

birovning haqiga kо‘z olaytirmaslik, xiyonat qilmaslik, insonparvarlik, 

vatanparvalik, mehnatsevarlik, diyonatlilik, iymonlilik, halol luqma 

bilan kun kо‘rish, ota-onani hurmat qilish kabi inson uchun zarur 

ma’naviy xislatlar yuqori badiiy saviyada bayon etilgan. 

Ma’naviy tarbiyada Pirimqо‘l Qodirov, Odil Yoqubov, Sayd Ahmad, 

О‘tkir Hoshimov kabi yozuvchilarimiz; Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, 

Oydin Hojiyeva, Omon Matchon kabi shoirlarimizning asarlaridan ham 

keng foydalanish, badiiy asarlar, ulardagi qahramonlarning fe’l-atvori, 

axloqi, ma’naviy dunyosi tо‘g‘risida suhbat, munozara о‘tkazish katta 

samara beradi. 

Ma’naviy tarbiyada kishilar ongi, ruhiyatiga ta’sir etishda teatr 

san’atining ham roli, о‘rni va ahamiyati, ta’sir etish doirasi imkoniyatlari 

cheksizdir. Biz teatr san’atini ikki tomoni charxlangan shamshirga 

о‘xshatishimiz mumkin. U bir tomoni bilan kishilar qalbiga yorug‘lik 

olib kirsa, uni yuksak ma’naviylik tomon yо‘llasa, ikkinchi tomoni bilan 

inson qalbidagi nodonlik, jaholat, ya’ni, ma’naviyatsizlikka va jaholatga 

qarshi kurashadi. 

Teatr san’ati boshqa san’at turlari kabi obrazli – badiiy tabiati bilan 

inson qalbiga emosional ta’sir kо‘rsatish, uning ruhiy dunyosiga chuqur 

---

kirib borish, shu orqali ma’naviy dunyosini boyitish xususiyatiga ega. 

Mustaqillikni mustahkamlash, kishilarni yuksak ma’naviylik ruhida 

tarbiyalashda teatr san’atining ana shu xususiyatidan unumli foydalanish 

zamon talabi. Afsuski, kishilarimiz, shu jumladan yoshlarimizning teatr, 

kino san’ati yoki san’atning boshqa turlariga bо‘lgan qiziqishi unchalik 

yetarli darajada emasligi kishini ajablantiradi. 

Teatr voqeligimiz, kishilarimiz turmushi, intilishi, qiziqishi, xatti-

harakatlarini hayajon bilan aks ettiradigan maydondir. U bir vaqtning 

о‘zida ham sо‘z, ham musiqa, ham xatti-harakat orqali inson qalbiga 

ta’sir etish xususiyatiga egaligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun teatr 

va kino san’atining bu xususiyatidan ma’naviy tarbiyada foydalanish 

katta samara berishi shubhasiz. Faqat ulardan samarali foydalanish 

lozim bо‘ladi. 

Bunday asarlarni kishilar qalbiga kirib borishida televideniye 

imkoniyatlaridan foydalanishga alohida ahamiyat berish talab etiladi. 

Kishilarimiz «Otalar sо‘zi – aqlnini kо‘zi» kabi kо‘rsatuvlarni sabrsizlik 

bilan kutganidek ma’naviy yuksaklikka chorlaydigan, ya’ni jasorat va 

olijanoblikni, ma’naviy gо‘zallik va axloqiy poklikni, ulug‘vorlik, 

nafosat va ma’naviy qadriyatlarimizni targ‘ib etuvchi badiiy yuksak 

adabiyot va san’at asarlariga muhtojdir. Chunki, ular ma’naviyatimizni 

yuksaltiribgina qolmasdan, shu bilan birga yoshlarimizga ilm 

egallashda, millat va vatanni taraqqiy ettirishda, fidoyilik kо‘rsatishda, 

zavq-shavq va ilhom bag‘ishlaydigan vositalarning asosiylaridan biri 

hisoblanadi. 

Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda va yoshlarimiz ongiga milliy 

istiqlol g‘oyalarini singdirishda Respublika ma’naviyat va ma’rifat 

kengashining olib borayotgan amaliy ishlarini ham alohida ta’kidlash 

lozim bо‘ladi. Uning viloyatlardagi va Toshkent shahridagi bilimlarida 

samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, talaba yoshlar bilan 

Respublikamizning kо‘zga kо‘ringan adabiyot va san’at arboblarining 

uchrashuvlarini tashkil qilish, kо‘zga kо‘ringan olimlar ishtirokida turli 

ilmiy-amaliy konferensiyalar uyushtirish kabi о‘ta muhim ishlarni 

amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, bu kengash tomonidan ma’naviyat, 

tarbiya va ta’lim masalalariga bag‘ishlangan ilmiy, ilmiy-ommabop 

risolalarni bosib chiqarayotgani va ularni yoshlar о‘rtasida keng targ‘ib 

qilayotganligini alohida ta’kidlash lozim. Bu kengash о‘z faoliyati bilan 

mamlakatimizda tarbiya borasida olib borilayotgan umumiy ishga о‘z 

hissasini qо‘shib kelmoqda. 

---

Xulosa qilib aytganda, ma’naviy tarbiya bugungi kunning eng dolzarb 

masalasi. Bu ishga yurtimizning barcha ziyolilari – о‘qituvchilar, 

jurnalistlar, yozuvchilar, shifokorlar, artistlar, barcha rahbarlar birdek 

mas’uldirlar. Mamlakatimizda tarbiyani hozirgi zamon talablari 

darajasida olib borishda mavjud barcha imkoniyatlar va vositalardan 

samarali foydalanganimizdagina ma’naviyati yuksak yoshlarni 

tarbiyalashga erishish mumkin bо‘ladi. 

  

Tayanch sо‘z va tushunchalar: 

  

Ota-ona — aziz va mo`’tabar zot; ota-ona farzandning suyanchig‘i, 

bitmas-tuganmas boyligi; birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh; ota-

onani e’zozlash farzand burchi, jamiyat oldidagi mas’uliyat; ota rozi – 

xudo rozi; otalar sо‘zi – aqlning kо‘zi; ota-onaga itoat qilish – Tangriga 

itoat qilishdir; yaxshi fe’llar, a’mollar halol luqmadandir; oila 

jamiyatning asosiy bо‘g‘ini; adabiyot va san’at inson qalbiga, ruhiy 

dunyosiga chuqur kirib borishi va shu orqali uning ma’naviy dunyosini 

boyitish xususiyatiga ega. 

  

Takrorlash uchun savollar: 

  

1.  Ota-onaning farzand oldidagi ulug‘ligi nimada? 

2.  Birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh iborasining mazmunini 

izohlang. 

3.  Ota-onaning farzandlar oldidagi burchi nimada deb bilasiz? 

4.  Farzandlarning ota-onalar oldidagi burchi nimada deb bilasiz? 

5.  Ota-ona va farzandlar mas’uliyati haqida О‘zbekiston Respublikasi 

Konstitusiyasida nimalar kо‘rsatilgan? 

6.  Ota rozi – xudo rozi iborasining mazmunini izohlang. 

7.  Farzand tarbiyasini qaysi davrda boshlanishi haqida nimalar bilasiz? 

8.  Yaxshi fe’llar, yaxshi a’mollar – halol luqmadandir? iborasining 

mazmunini izohlang. 

9.  О‘zbek oilasining ma’naviy-axloqiy jihatlari haqida nimalarni bilasiz? 

10. 

Kishilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda adabiyot va san’atning 

ahamiyati nimada deb bilasiz? 

---

11. 

Qaysi yozuvchi va shoirlar asarlarida о‘zbek milliy 

ma’naviyatining о‘ziga xos jihatlari о‘z ifodasini topgan? Ular milliy 

ma’naviyatimizning rivojlanishida qanday ahamiyatga ega? 

  

Adabiyotlar 

1.  Karimov I.A. О‘zbekistan buyuk kelajak sari. –T.: О‘zbekistan, 1998 

y. 

2.  Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. –T.: Sharq, 1999 y. 

3.  Karimov I.A. Olloh qalbimizda, yuragimizda. //Xalq sо‘zi, 4 mart 

1999 y. 

4.  Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk 

kelajakka ishonchdir. –T.: О‘zbekiston, 2000 y. 

5.  Davlat, jamiyat, oila va yoshlar muammolari. (Davlat, jamiyat, oila va 

yoshlar muammolari Respublika konferensiyasi materiallari). –T.: 

О‘zbekistan, 1997 y. 

6.  Aliyev A. Istiqlol va adabiy meros. T., О‘zbekiston, 1997 y. 

7.  Soifnazarov I., Soifnazarova F. Ma’naviyatimizning umrboqiy 

sarchT., Mehnat, 1997 y.