2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Ideogrammalar ²⁷ 会意字 [huìyìzì]
Tilning va fikrning rivojlanishi bilan ularni ifodalashda tasviriy iyerogliflar soni yetishmay qoladi. Piktogrammaning qiyin turlarini o‘ylab topish esa o‘zlari uchun qiyinchilik tug‘dirar edi. Ammo piktogrammalar asosida ideogrammalar shakllana boshladi. Ideogrammalar – bu shunday belgiki, predmetning tasvirlanishi asosiy maqsad bo‘lmagan, ya’ni, ma’lum bir ko‘rinishdagi predmet (misol uchun odam pozalari) uning holati yoki vazifasini ifodlashi kerak bo‘lgan. Ko‘pchilik ideogrammalar mavjudlarini qo‘shish orqali boshqa ma’noni ifodalash uchun hosil qilingan.²⁸
Misol uchun “daraxt” iyeroglifi yoniga yana bitta “daraxt”ni qo‘yish bilan yangi tushuncha – “o‘rmon” hosil qilingan; uchta “daraxt” elementining qo‘shilishidan esa “daraxtzor”, “o‘rmonzor” ma’nosini beradi. Bir turdagi sodda elementlarning sondagi ko‘payishi – ideogrammalarning hosil qilishidagi sodda usuli hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida nafaqat iyerogliflarning o‘zi, balki ularning shakllanishi ham rivojlanib bordi.
Masalan, quyosh, uning daraxt ortidagi tasviri “sharq” ma’nosini, daraxt soyasidagi odam “dam olmoq” ma’nosini, qush dumidan ushlab turgan qo‘l “ushlamoq” ma’nosini ifodalagan. Shunday qilib, ideogrammalar ma’nolari qismlarning bir-biriga munosabatini ifodalaydi.
Vaqt o‘tishi bilan ideogrammalar tasviriy xususiyatlarini yoqotib, shartli xarakter hosil qila boshlagan. Ko‘pgina iyerogliflarning kelib chiqishi shundan iboratki, ularning hozirgi ma’nosi uning tarkibiga kiruvchi elementlarning ma’nolaridan kelib chiqib hosil qilingan.


Fonogrammalar ²⁹ 形声字[xíngshēngzì]
Hosil qilib bo‘lingan mavjud iyerogliflardan tilni juda boyitish mumkin edi. Ammo qadimgi xitoyliklar boshqa usulni tanlashdi. Alohida esda saqlab qolarli alifbo sistemasini ishlab chiqishdi. Ana shunda fonogrammalar yuzaga keldi.
Ya’ni biron bir predmetning talaffuzini olib uning nimadan ekaniligining iyeroglifini asosiy iyeroglifning elementi sifatida bitta iyeroglifga qo‘shildi (determinat).
Misol uchun “piyoz” so‘zi, iyeroglifda nima haqida so‘z borayotganini aniq ko‘rsatish uchun yoki piyozning rasmi korsatilgan, yoki o‘simlikni bildiruvchi shartli belgi qo‘yilgan bolar edi. Bunda piyoz tasviri “determinat” vazifasini o‘tagan bo‘ladi. Undan keyingi kelayotgan belgilar esa mavjud iyeroglif ifodalayotgan so‘zning aynan o‘simlikga oid ekanligini bildirib keladi. Bunday analogning kamchiligi shunda ediki, iyeroglif tarkibidagi fonetik to‘liq iyeroglifning talaffuzini berib, yozuvda esa talaffuzni hosil qiluvchilar aks etmas edi. Fonetiklar sifatida eskirib qolgan talaffuzli piktogramma yoki ideogrammalar olinar edi. Fonografik iyerogliflarda ifodalanadigan so‘z fonetik jihatdan uning elementi talaffuzi bilan teng bo‘ladi. Boshqacha aytganda, iyeroglifning, ya’ni so‘zning o‘qilishi undagi biron bir elementning o‘qilishi bilan bir xil. Bundan tashqari, fonetiklar iyeroglif ifodalayotgan ma’no bilan aloqador ham bo‘lishi mumkin. Fonetikning ma’noga aloqadorligi esa iyeroglifning qanday usul bilan yaratilganligiga bog‘liq edi.
Fonografik iyerogliflarning rivojlanishi qadimgi piktografik iyerogliflar funksiyalarining qiyinlashuviga sabab bo‘ldi. Ular yozuvning yangi rivojlanish turida sifat o‘zgarishiga duch keldi. Ilk piktogramma-determinativlar ideografik aniqlovchi vazifasini bajargan. Qadimgi lug‘atlarda so‘zlar mazmun jihatdan guruhlarga bo‘lingan. Misol uchun, qadimgi xitoy tili lug‘atlaridan birida “osmon” determinatidan so‘ng, “quyosh”, “yomg‘ir”, “bulut” va h/k lar joylashtirilgan; “yer” kalitidan so‘ng “suv”, “tog‘”, “qishloq”, “o‘simlik” kabilar joylashtirilgan.
Ushbu guruhga kiruvchi iyerogliflarning ko‘pchiligi bitta determinatlarga ega bo‘lgan. Mana shu jihatidan iyeroglifning lug‘atdagi joylashuv o‘rnini osonlik bilan topish mumkin bo‘lgan.
Shundan qilib determinat qo‘shimcha funksiyaga ega bo‘ldi – iyeroglifning lug‘atdagi o‘rnini belgilash, ya’ni lug‘atdan iyeroglifni qidirib topish funksiyasi.
Vaqt o‘tishi bilan bu funksiya deyarli asosiyga aylanib, ideografik ma’nosi esa ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. XVII asrga kelib kalit belgilarining soni 214 taga yetdi. Kalitlar ma’lum darajada iyeroglifning ideografik ma’nosini saqlab qolgan. Misol uchun, “daraxt” kalitiga ega ko‘pgina iyerogliflar daraxtlar ma’nolarini yoki daraxtdan tayyorlangan predmetlar ma’nolarini ifodalaydi.
Demak, odamlarning gaplashishga, muloqot almashishga bo‘lgan ehtiyoji sabab Xitoy hududida ilk iyerogliflar paydo bo‘lgan. Keyinchalik mavjud iyerogliflar esa fikrlarni, predmetlarni, voqea-hodisalarni to‘liq yetkazib berishda kamchilikni tashkil qilgan. Bu esa yangi iyerogliflarni yasashga turtki bo‘lib xizmat qilgan. Ammo yangidan-yangi iyerogliflar o‘ylab topish birmuncha muammolarga sabab bo‘lar edi, hamda ularni eslab qolishda qiyinchiliklar keltirib chiqarardi. Shuning uchun, mavjud iyerogliflarni ma’no jihatdan bir-biriga qo‘shish orqali yangi ma’no hosil qilingan. Bu usul orqali iyerogliflar soni ko‘paytirilgan bo‘lib, ularni eslab qolish qiyinchilikni keltirib chiqarmagan. Chunki, iyerogliflarda ishtirok etgan barcha elementlar ularga tanish bo‘lgan.
Xitoy tilida morfologik kategoriya bo‘yicha juda ko‘p miqdorda iyerogliflarning yaratilishi ma’lum turdagi siklik belgilarning saralab olinishiga sabab boldi. Aynan shu belgilar kalitlar yoki iyerogliflarning ma’lum bir predmetlar guruhi yoki hodisalarga a’loqadorligini bildirib turuvchi ma’noli determinatlar sifatida qo‘llaniladi.
Misol uchun, iyerogliflarning predmetni, o‘simlik dunyosi bilan bog‘liq qismi, daraxtlar sinfiga bog‘liq bo‘lganligi sabab, quyidagi iyerogliflarda ma’noli qismi bo‘lib 木mù “daraxt” belgisi qo‘llaniladi.
杨yáng “terak” talaffuzi “quyosh”, “quyosh nurlari” fonetikasiga ega bo‘lsa, uning daraxt guruhiga mansubligi esa “daraxt” kaliti belgilab beradi.
Ba’zida predmetning qanday ashyodan tayyorlanganligiga qarab kalitning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Misol uchun “miltiq” 枪qiāng iyeroglifi bilan ifodalanadi, uning bu kalit bilan ifodalanishiga sabab esa u avval “nayza”ni bildirgan. Hozirda miltiq tayyorlashda daraxt emas, balki, temirdan foydalaniladi. Shuning uchun木mù “daraxt” 金jīn “temir”ga o‘zgartirilgan. Demak, 2 ta ma’noni beruvchi iyerogliflar mavjud bo‘lib qoldi, ularning farqi esa ma’nosini anglatuvchi kalitda xalos.
Kalitlar o‘rnida sodda iyerogliflar qo‘llaniladi. Misol uchun 米mĭ “guruch”, 竹zhú “bambuk”, 豆dòu “loviya”, 山shān “tog‘”, 田tián “dala”, 日rì “quyosh”, 口kŏu “og‘iz”, 耳ěr “quloq” va boshqalar.
Kalit va fonetikalarning aniq soni iyeroglilarning tuzilishiga doir ilmiy tadqiqotlar bilan bog‘liq, shuning uchun ularning soni har bir tadqiqotchilarda bir xil emas. Kalitlarni joriy qilish juda muhim sanaladi, boisi, bu har turdagi lug‘atlarni tuzishda katta qulaylik yaratadi. Eramizning I asrida Xin Shen tomonidan tuzilgan“说文解字” (shuō wén jiě zì) lug‘atida (sodda iyerogliflarni tanishtirish hamda murakkab iyerogliflarni tahlil qilish) iyerogliflar 540 ta kalitlar bo‘yicha joylashtirilgan. Gu Ewen tomonidan VI asrda tuzilgan “语篇”( yŭ piān) lug‘atida 542 ta kalitlardan foydalanilgan. 1208 – yilda e’lon qilingan “无音类句”( wú yīn lèi jù) lug‘atida esa 444 ta kalit qo‘llanilgan. Ularning 421 tasi “语篇” lug‘atidan olingan, 23 tasi esa qayta saralab olingan. XIV asrda olim Zhao Zian “六书本义”( shūběn běnyì) lug‘atini tuzib chiqadi. Unda kalitlar soni 360 tagacha qisqatiriladi.
Xitoy iyerogliflari sistemasida kalitlarni tartibga solishda 1633 – yilda nashr etilgan “子汇”( zĭ huì)，1705 – yilda esa “真字通”( zhēn zì tōng) nomi bilan qayta nashr qilingan lug‘at katta ahamiyatga ega. Bu lug‘atda kalitlar soni 214 taga keltirilgan. Shundan beri kalitlarning bu tizimi ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan bo‘lib, hozirgi kungacha saqlanib qolingan. Aynan shu tizim bilan ko‘pgina lug‘atlar nashr etiladi. (1-ilova)
To‘liq hosil qilingan iyerogliflar 整字zhěngzì deb atalsa, uni hosil qilishda quyidagilar ishtirok etadi³⁰.

• 
  部首 bùshŏu – iyeroglif kaliti
  
• 
  偏旁piānpáng – yon bo‘lak
  
• 
  部件bùjiàn – grafema
  
• 
  笔画bĭhuà – imlo chiziqlari
  

Kalitlarning vazifasi shundan iboratki, uning yordamida iyeroglifni yod olayotgan o‘quvchi uni yaxshi eslab qolish imkoniga ega bo‘ladi; shu bilan birga uning yordamida notanish iyeroglifni lug‘atdan tezlik bilan izlab topa oladi.
Kalitlar iyeroglifda ham asosiy ma’no anglatuvchi bo‘lak hisobida, ham iyeroglifning o‘qilishi haqida ma’lumot beruvchi qism bo‘lib kelishi mumkin. Misol uchun:
工gōng³¹ ish, ishchi, ishlash
Yuqorida ko‘rsatilgan kalitning ma’nosi qadimgi ideogramma bo‘lib, ana shundan ishlash, ya’ni 工iyeroglifi paydo bo‘lgan. Uning kelib chiqishi borasida ikki xil nazariya mavjud. Bularning biri gorizontal chiziqlar ikki daraja yoki saviyani, vertikal chiziq esa quruvchilarning asbobi bo‘lib, u o‘lchamlarni aniq olish uchun xizmat qilgan. Ikkinchisi esa ikki gorizontal chiziqlar yer va osmon,
Ko‘rib turganimizdek, yuqoridagi misollarning kaliti bo‘lib 工 iyeroglifi xizmat qilgan. 功 iyeroglifida 工kaliti iyeroglif o‘qilishini bergan, shu bilan birga uning ma’nosiga ham aloqadordir. 工kaliti bilan ma’nodor yon bo‘lak 力lì ning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. 力iyeroglifi esa kuch-quvvat, energiya, qobiliyat, layoqat, astoydil kabi ma’nolarga ega. Keyingi misolda esa 工kalitiㄎyon bo‘lagi bilan qo‘shilib 巧iyeroglifini hosil qilgan. Bu iyeroglifda工kaliti faqatgina mazmunni ifodalab kelgan, iyeroglif o‘qilishida esa ahamiyat kasb etmaydi.
女 nǚ³² ayol, ayollarga hos, qiz
Bu iyeroglif patriarxat davrida paydo bo‘lgan hisoblanadi. Shuning uchun ham ayol timsoli sokin holda o‘tirgan va qo‘llarini ko‘krak oldiga tutgan tarzda tasvirlangan.
妻子qīzi rafiqa
她tā u, uni (ayol kishiga)
姐姐jiějie katta opa
Yuqoridagi misollarda女 kaliti asosiy ma’nodor qism sifatida ta’riflanadi. Birinchi so‘zdagi 妻iyeroglifining kelib chiqishi shunday ta‘riflanadi: urush davrida dushmanlar tomonidan hujum qilingan yurtlarda erkaklarni qatl etib yoki qullikga olib, ayollarni esa kanizak qilib (xotinlikga) olishgan (ayollarni sochlaridan tortib olib kelingan). Ana shundan rafiqa ma’nosini ifodalovchi iyeroglif hosil bo‘lgan. Ikkinchi iyeroglifda esa女 kaliti olmoshning ayol jinsiga mansubligini bildirib keladi. Undagi 也yon bo‘lagi ma’noga xech qanday ta’sir qilmagan. Uchinchi so‘z iyeroglifida esa女 kaliti且qiě yon bo‘lagi bilan qo‘shilib ana shu iyeroglifni hosil qilgan. Bu so‘zda ham yon bo‘lakning ma’noga ta’siri yo‘q. Berilgan uchta misollarda ham kalit iyeroglif o‘qilishini belgilab bermaydi, faqatgina uning mazmunida aks etadi.