2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Murakkab ierogliflar
Murakkab ierogliflarning paydo bo‘lishi va shakllanishi mavxum so‘z va tushunchalar miqdorining o‘sib borishi bilan izox­lanadi. Yangi so‘zlarni oddiy piktogramma va belgilar bilan yozuvda ifodalashning imkoni yo‘q edi. Yangi so‘zlarni hosil qi­lish piktogrammalar va belgilarni qo‘shish orqali hosil qilin­di va bunda yangi so‘zning ma’nosi va yangi so‘z tarkibidagi pik­togramma ma’nosi o‘rtasida bog‘liqlik bor edi. Masalan, 木 mu – daraxtni anglatadi, ikkitasi birgalikda murakkab ierog­lifni tashkil etib, 林 lin (o‘rmon) morfemasini hosil qila­di, uchtasi bir ieroglifga birlashib, “changalzor” deb atala­di va soya ma’­nosini beradi.
东 dong (sharq) ieroglifi 木 mu (daraxt) va 日 ri (quyosh) belgi­laridan, (ya’ni, daraxtzor ortidan ko‘tarilib kelayotgan quyosh) tashkil topgan. 男 nan ieroglifi esa 田 tian (dala) va 力 li (kuch) belgilaridan (ya’ni, daladagi kuch) tashkil topgan. Ieroglif yaratishning bunday usulining yaratilishi yozuvning yanada yoqori darajaga chiqqanligini anglatadi; yozuvda ideogram­malar (会惠 huiyi) paydo bo‘ladi.
Ideogrammalar murakkab sintetik belgilar bo‘lib, odatda ik­kita belgidan iborat bo‘ladi va bu belgilar ma’no jihatdan ideogramma ma’nosiga aloqador bo‘ladi. Ideogrammaning ikkala qismi ham ma’no anglatadi, faqat ideogrammaning talaffuzi uning qismlarining talaffuziga bog‘liq bo‘lmaydi. Talaffuz­dagi bu nomuvofiqlik xitoy ieroglifining ideogrammalariga xos xususiyat hisoblanadi. Ideogrammalar hosil qila olish mavxum so‘zlarni ifodalashda juda qo‘l keladi. Shuni aytish kerakki, doim ham ideogramma tarkibidagi belgining ma’nosi anglab olish oson bo‘lmaydi. Ba’zida murakkab ierogliflarning tarkibiy qismlari­ni oydinlashtirish uchun chuqur taxlil qilish kerak bo‘ladi.
Ideogrammalar orqali so‘zlar yasash imkoniyati paydo bo‘lgan bo‘lsada, amalda yangi xosil qilingan so‘zlarni yodda saqlash mushkul edi. Bu odatda ma’nosi o‘xshash so‘zlarning barida asosiy so‘z ishtirokini talab qilar edi. Shu kabi ideogrammalar bilan bog‘liq murakkabliklar ieroglif yozuvida fonetik usul keng tarqalishiga olib keldi. Bunda so‘zlarning ohangidagi farqni yozuvda ifodalash uchun ko‘rsatkichlardan foydalanildi. Misol uchun, 马 ma ieroglifi, “ot” ma’nosini beradi, deyarli shunga oxang­dosh so‘z 吗 ma ieroglifi esa (qo‘shimcha nü (ayol) belgisi bilan) ona ma’nosini beradi, quyidagi so‘zlarga e’tibor bering: 骂 ma-“so‘kmoq” (口 kou-“og‘iz” belgisi bilan); 蚂 ma-“chumoli” (虫 chong-“hasharot” belgisi bilan).
Shu bilan xitoy ieroglifi taraqqiyotida yangi bosqich bosh­landi – yangi hosil bo‘layotgan ierogliflar murakkab fonogram­maga ega edi. Bunda yangi hosil bo‘layotgan ierogliflarning tar­ki­bida fonetik ko‘rsatkichidan tashqari yana qo‘shimcha belgisi – uning yangi ma’nosiga ishora qiluvchi semantik determinativi yoki kaliti bor edi.
Ko‘p hollarda murakkabroq ierogliflarda fonetika va ka­lit­dan iborat fonogrammaning o‘zi fonetika vazifasini baja­rib berar edi.
Fonetik yozuv rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan qoidalardan biri bu “o‘zlashtirma so‘z”lardir (xitoycha 假借 jıajıe). O‘zlash­tir­ma so‘zlarning moxiyati shunda ediki, bunda yangi so‘zni ifo­da­lash uchun oxangdosh bo‘lgan eski ierogliflardan xech qanday belgi-ka­lit­larni qo‘shmasdan foydalanildi. Masalan, piktogramma xi­sob­­lanadigan, bug‘doyning ma’lum bir turini anglatuvchi 来 lai ierog­lifi “kelmoq” morfemasi uchun o‘zlashtirma bo‘lib xisob­lanadi. Qaynatilgan go‘sht uchun idish ma’nosini beruvchi 豆 dou ierog­lifi esa dukkakli donlarni ifodalash uchun foyda­lanilgan.
Bu qoida bo‘yicha yasaladigan so‘zlarga chetdan o‘zlashgan so‘zlar ham kiradi. Biroq, bunda faqatgina talaffuz oxangi saqlanib, ierogliflar o‘z ma’nosini yo‘qotadi. Masalan, 蒙古 menggu “Mon­­goliya”(蒙 meng “qoramtir” va 古 gu “qadimgi” ieroglifla­ri­dan). Bu qoidada ieroglif sof holatda fonetik belgiga ay­lanadi.
Bugungi kunda fonogrammalar ierogliflarning eng keng tar­qalgan turi bo‘lib, ierogliflarning 80%idan ko‘prog‘ini tash­kil etadi. Yangi ierogliflar ham aynan shu usulda yasalmoqda.
Bugungi kunda ideografik usul ko‘p qo‘llanmoqda va deyarli barcha hollarda fonetik usul bilan birgalikda qo‘llanilmoqda.
Biroq, bu degani xitoy ieroglif yozuvi xarfli yozuvga ayla­nayapti degani emas. Turli so‘zlarda ayni belgilar turlicha ohang­ga ega bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, yozuv hamda uning talaffuzi o‘rtasidagi bog‘liqlik juda murakkabligicha qolmoqda.
Shunday qilib, dastlabki ieroglif belgilaridan bo‘lgan tas­virli belgilar va ko‘rsatkichli belgilarning birikishidan murak­kab ierogliflar hosil bo‘ldi. Bular ideogrammalar va fo­no­grammala edi. Bu to‘rtta ieroglif turlari birgalikda xitoy ieroglif yozuvini tashkil etadi va dastlabki belgilar mustaqil ravishda is’temolda qo‘llanmasdan, balki faqatgina murakkab ierogliflar tarkibida uchraydi.