2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Predikativ tur
Har xil kategoriyaviy modellar bo‘yicha murakkab morfema natijasida tashkil topgan so‘z bu turga kiradi.
Subekt-predikat aloqasi – so‘zning tarkibiy qismi ega va kesim o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Masalan:
年轻 nianqing «yoshlar» (年 nian «yil», 轻 qing «yengil»)
耳聋 erlong «kar, kar bo‘lmoq» (耳 er «quloq», 聋 long «kar»)
头疼 touteng «bosh og‘rig‘i» (头 tou «bosh», 疼 teng «og‘rimoq»)
Bu tur kam mahsuldor va xitoy tili so‘z yasalishida kam rol o‘ynaydi.
Ba’zi murakkab so‘zlar boshqa so‘z shakllari leksikalizatsiya­si natijasida yuzaga keladi. Masalan:
马上 mashang «darhol, hozir» (etimologik: “ot ustida”).
一下子 yixiazi «tezda, bir urinishda» (etimologik: “bir zarbada”).
家里 jiali «uy» (etimologik: “oilada”).
Ikki yoki undan ortiq morfemadan tashkil topgan murakkab so‘zlar, qoidaga ko‘ra, atributiv bog‘liqlikni tashkil qilib, aniq­lovchi o‘rnida odatda ikki morfemali murakkab so‘zlar ishlatiladi.
动物园 dongwuyuan «hayvonot bog‘i», 园 yuan «bog‘», 动物 dongwu esa «hayvon». Umumiy ma’no: «hayvonlar uchun bog‘».
破冰船 pobingchuan «muz yorar kema», aniqlanmish 船 chuan «kema», aniqlovchi esa - 破冰 pobing «muzni yormoq». Umumiy ma’­no: «muzni yoradigan kema».
打字机 daziji «yozadigan mashina», aniqlanmish - 机 ji «ma­shina», aniqlovchi - 打字 dazi «nashr qilmoq». Umumiy ma’no: «nashr qiladigan asbob».
Ikkidan ortiq morfemadan tashkil topgan murakkab fe’llar soni ko‘p emas. Ko‘p tarkibli fe’llar asosiy fe’lga suffikslar qo‘shish orqali hosil qilinadi.
说出来 shuochulai «aytmoq, talaffuz qilmoq». Bu fe’lda 说 shuo «gapirmoq» o‘zak, 出来 chulai – murakkab natija-yo‘nalishli suffiksi hisoblanadi.
走进来 zoujinlai «kirmoq», fe’l 走 zou «bormoq» o‘zak, 进来 jin­lai – murakkab natija-yo‘nalishli suffiks bo‘lib namoyon bo‘ladi.
9- ma’ruza: Xitoy tilining morfologik tabiati


Reja:

1. 
   Umumlashtirilgan-kategorial ma’no (semantik tavsif)
   
2. 
   Bo‘g‘in-miqdorli tarkib(kvantitativ tavsif)
   
3. 
   Xitoy tilida mustaqil so‘z turkumlari
   
4. 
   Ot
   
5. 
   Sifat
   
6. 
   Fe’l
   
7. 
   Son
   
8. 
   Olmosh
   
9. 
   Ravish
   

Morfologiya (形太学xìngtáixué，词法 cífă) – so‘z haqida gram­matik ta’limot, xitoy tili so‘zlariga xos bo‘lgan grammatik kate­goriyalarning morfologik xususiyatlari tizimini o‘rganuvchi grammatikaning bo‘limi.
Morfologik xususiyatlarga so‘zning ichki tuzilishi (tarki­bi)­ning xususiyatlari, shuningdek, so‘z yasash va shakllantirish usullari kiritiladi. Grammatik kategoriyalarga umumiy gram­matik kategoriyalar (so‘z turkumlari) va ularga xos ba’zi bir kategoriyalar taalluqlidir.
Xitoy tilidagi so‘zning asosiy turini ikki bo‘g‘inli so‘zlar, «binomlar» tashkil qiladi. So‘z - ma’no birliklari (morfema­lar)ning umumiyligi hisoblanib, quyidagi belgilar bilan ta’­rif­lanadi:
«A) Bu yerda biz ma’noni ifodalovchi birliklar, alohida tu­shunchani ifodala oladigan majmua (kompleks)larni uchratamiz;
B) Bu majmua (kompleks)lar umumiy fonetik shaklga ega (ma­sa­lan, umumiy urg‘u);
V) Mazkur majmua (kompleks)lar yagona (barcha kompleks uchun umumiy) sintaktik vazifada – gapning bitta bo‘lagi sifa­tida namoyon bo‘lishi mumkin;
G) Ushbu majmua (komplekslar) sintaktik va morfologik jihat­dan qismlar bo‘yicha emas, balki butunlay shakllanadi, na­ti­jada shakllarning aniq bir yagonaligi (birligi)ni yaratadi».
Xitoy tilida so‘z uning eng muhim birligi hisoblanib, lek­sik tizimida markaziy o‘rinni egallaydi va bo‘g‘in va morfema bilan murakkab munosabatda bo‘ladi.
Xitoy tilidagi so‘zlar rus tili kabi bo‘g‘inlarga bo‘linadi. Biroq bu tillardagi bo‘g‘inlar bajarayotgan roli bir xil emas. Rus tilidagi hamma bo‘g‘in ham ma’noga ega bo‘lavermaydi, xitoy tilida esa har bir alohida olingan bo‘g‘in (etimologik bo‘g‘in­lar­ga ajralmaydigan so‘zlar bundan mustasno) ma’noga egadir. Shun­day qilib, xitoy tilidagi bo‘g‘in nafaqat tovush birligi, balki ma’noga ega bo‘lgan birlikdir. Demak, xitoy tilida bo‘g‘inlarga bo‘lish morfologik bo‘linishga mos keladi, shuning uchun morfe­mani ba’zida bo‘g‘in-morfema deb atashadi.
Xitoy tili faktlarini tahlil qilib, aniq bir ma’noga ega, lekin sintaktik mustaqil bo‘lmagan so‘zning eng kichik (minimal) qismi (词素císù) morfemasini ajratish maqsadga muvofiq.
Nutqda mustaqil vazifaga ega bo‘lmagan ba’zi morfemalar aniq bir sintantik holat (sharoit)larda tilning mustaqil bir­ligi sifatida ishlatiladi va shuning bilan bir bo‘g‘inli so‘z mavqei (statusi)ni oladi.
提 tí morfemasi – mavzu mustaqil qo‘llanilmaydi, shunga qara­masdan 这道提不难zhè dào tí bù nán。Bu mavzu qiyin emas ibo­­rasi to‘g‘ri hisoblanadi. Bu so‘zlar ba’zilarda 临时次 línshící – vaqtinchalik so‘zlar deb nomlanadi.
Ba’zi morfemalar (asosan venyan tilidagi bir bo‘g‘inli so‘zlar) mustaqil sintaktik qo‘llanilish qobiliyatini yo‘qotgan bo‘lsa ham, frazeologik birliklar tarkibida alohida so‘zlar sifatida bemalol qo‘llanilishi mumkin.
Xitoy tilida morfemalarning ikki turi mavjud: ma’noga ega (ma’noviy) morfemalar va yordamchi morfemalar. Yordamchi mor­femalar o‘z navbatida so‘z yasovchi va shakl yasovchilarga ajra­tilishi mumkin.